हलः इति वर्तते, तेन इह सामर्थ्यात् तदन्तविधिः। इजादेः सनुमः हलन्ताद् धातोः विहितो यः कृत्, तत्स्थसय् नकारस्य उपसर्गस्थान् निमित्तातुत्तरस्य णकारो भवति। प्रेङ्खणम्। प्रेङ्ग्खणम्। प्रेङ्गणम्। परेङ्गणम्। प्रोम्भणम्। परोम्भणम्। सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः, इजादेरेव सनुमः, नान्यस्मातिति। प्रमङ्गनम्। परिमङ्गनम्। हलः इत्यधिकाराद् ण्यन्ते नित्यं विध्यर्थम् एतन् न भवति।
"हल इत्यनुवत्र्तते" इति। तदनुवृत्ते। प्रयोजनं वक्ष्यति। ननु च पूर्वसूत्रे हल्ग्रहणमादेर्विशेष म्(),
अन्तस्य विशेषणेन चेहार्थः? इत्याह--"तेन" इत्यादि। न हीजादिर्धातुः कश्चिद्धलादर्विद्यते, सामथ्र्यात्()। तेन हल्ग्रहणानुवृत्तेन तदन्तविधिर्भवति। "सनुमः" इति। सानुस्वादादित्यर्थः।
कुत एतत्()? नुम्ग्रहणस्यानुस्थारीपलक्षणार्थत्वात्()।
कस्मात्? पुनरेवं व्याख्यायते? नियमार्थत्वादस्य योगस्य। एवञ्चास्य नियमार्थता भवति यदि नुम्ग्रहणमनुस्वारोपलक्षणार्थं भवति, नान्यथा। असति विधेये नियमार्थता विज्ञायते। यदि नुम्ग्रहणं मुम एव प्रतिपादकं स्यात्(), नानुस्वारोपलक्षणार्थ स्यात्(), नानुस्वारोपलक्षणार्थं स्यात्()। एवञ्च सति यत्र "कृत्यचः"
८।४।२८ इत्यनेन न सिध्यति, तत्र स्यादेवास्य विधेयत्वम्()।
क्वैतेन न सिध्यतीति? "इवि व्याप्तौ" (धा।पा।५८७), प्रेध्वनमिति। अत्र यद्यपि च "अट्कुष्वनुम्व्यवायेऽपि"
८।४।२ इत्यनुवत्र्तते, तथापि तेनात्र न प्राप्नोति; नुम्ग्रहणास्यानुस्वारोपलक्षणार्थत्वात्(), इह चानुस्वाराभावात्()। तस्मान्नियमार्थतामस्येच्छता नुम्ग्रहणस्यानुस्वारोपलक्षणार्थत्वं वेदितष्यम्()। एवं प्रेङ्खणमित्यादौ "कृत्यचः"
८।४।२८ इति सिद्धे नियमार्थमेतत्सम्पद्यते। अनुस्वारोपलणार्थता च नुमः "इजादेः सनुमः" इति महतः सूत्रसय प्रणयनादवसीयते। यदि हि नुम्ग्रहणं नुम एव प्रतिपादकं स्यान्नानुस्वारोपलक्षणार्थम्(), तदानीं "इवेः" इत्येवं ब्राऊयात्();
न हीवेरन्यो धातुरिवादिर्हलन्तः सनुम्? सम्भवति।
इखिप्रभृतयः सम्भवन्तीति चेत्()? न; अनुस्वारे कृते नुमोऽभावात्()। "प्रेङखणम्()" इति। "अख वख" [नख--प्रांउ।पाठः] इत्यादौ कवर्गान्त इखिः पठ()ते;
तस्येदित्त्वान्नुम्? ७।१।५८, "नश्चापदान्तस्य झलि"
८।३।२४ इत्यनुस्वारः, "अनुस्थारस्य ययि"
८।४।५७ इति ["इति--नास्ति--प्रांउ।पाठे] परसवर्णत्वम्(), तस्यासिद्धत्वादनुस्वार एवायम्()। "प्रोम्भणम्()" इति। "उभ उन्भ पूरणे" (धा।पा।१३१९,१३२०) पूर्ववदनुस्वारः।
ननु च "कृत्यचः"
८।४।२८ इत्येवं सिद्धमत्र,
किमर्थमिदमारभ्यते? इत्याह--"सिद्धे" इत्यादि। "प्रमङ्गनम्()" इति। तत्रैव गत्यर्थवर्गे मगिः पठ()ते,
क्वचित्? "प्रमङ्कनम्()" इति पाठः। स "मकि मण्डने" (धा।पा।८९) इत्यस्य द्रष्टव्यः। ननु चासति विधेये नियमार्थता भवति, इह च णेर्विभाषायां प्राप्तायां नित्यंणत्वं विधेयमस्ति--"निधिनियमसम्भवे विधिरेव ज्यायान्()" (व्या।प।१३०) इति,
ततो ण्यन्तान्नित्यं विध्यर्थमेतत्? कस्मान्न भवति? इत्याह--"हल इत्यभिकारात्()" इत्यादि। पूर्वसूत्राद्धल इत्यनुवत्र्तते, तेन च तदन्तविधिरित्युक्तम्(), न हि हलन्तो भवति ण्यन्तो धातुः।
किं तर्हि? सजन्तः। न च हलन्तादुच्यमानमजन्ताद्भवितुमर्हति, तस्मान्नेदे ण्यन्ते नित्यं विध्यर्थ भवति। ननु च णिलोपे कृते ण्यन्तोऽपि हलन्तो भवति,
ततश्च "हलः" इत्यधिकारेऽपि स्यादेव विध्यर्थता? नैतदस्ति; विहितवशेषणाश्रयणात्()। एतच्चोद्यनिरासायाह--"इजादेः समुमो हलन्ता द्धातोर्यो विहितः कृत्()" इति। विहितविशेषणमाश्रितम्()॥