नञः उत्तरेषां शुचि ईश्वर क्षेत्रज्ञ कुशल निपुण इत्येतेषाम् अचामादेरचः वृद्धिर् भवति, पूर्वपदस्य वा भवति तद्धिते ञिति, णिति, किति च परतः। शुचि अशौचम्, आशौचम्। ईश्वर अनैश्वर्यम्, आनैश्वर्यम्। क्षेत्रज्ञ अक्षैत्रज्ञ्यम्, आक्षैत्रज्ञयम्। कुशल अकौशलम्, आकौशलम्। निपुण अनैपुणम्, आनैपुणम्। अत्र केचिदाहुः इयं पूर्वपदस्य वृद्धिरप्राप्तैव विभाषा विधीयते। न नञ्पूर्वात् तत्पुरुषातित्युत्तरो भावप्रत्ययः प्रतिषिध्यते। तत्र शुच्यादिभ्यः एव प्रत्यये कृते पश्चान्नञ्समासे सति वृद्धिरनङ्गस्यापि वचनात् भवति इति। तदपरे न मृष्यन्ते। भाववचनादन्योपि हि तद्धितो वृद्धिनिमित्तमपत्यादिषु अर्थेषु नञ्समासादेव विद्यते। बहुव्रीहेश्च नञ्समासात् भाववचनो ऽपि अस्ति, तत्र अङ्गाधिकारोपमर्दनं न युज्यते इति। अक्षेत्रज्ञानीश्वरौ तत्पुरुषौ एव ब्राह्मणादिषु पठ्येते, ततः ताभ्यां भावे ष्यञ् भवति।
उदाहरणान्युत्तरत्र व्युत्पादयिष्यन्ते।
"अत्र केचदहुः" इत्यादि। ग्रहणकवाक्यम्()।
अस्य "न नञ्पूर्वात्? तत्पुरुषात्()" इति विवरणम्()।
"न नञ्पूर्वात्? तत्पुरुषात्()"
५।१।१२० इति त्वतल्भ्यामन्यो भावप्रत्ययः प्रतिषेध्यते, तत्रोत्तरं भावप्रत्ययमिच्छता शूच्यादिभ्य एव, न तु नञ्समासेभ्य उत्तरो भावप्रत्ययः कत्र्तव्यः।
तस्मिन्? कृते पश्चान्नञ्समासः, ततश्चाङ्गस्यामादेरचो विधीयमाना वृद्धिर्न प्राप्नोति।
न हि पूर्वं भावप्रत्यये कृते पश्चान्नञ्समासे नञ्? अङ्गसयाचामादिर्भवति, उत्तरपदस्यैवाङ्गत्वात्(); उच्यते चेदं वचनम्(), तत्र वचनसामथ्र्यादङ्गस्यापि वृद्धिर्भवति।
"तदपरे" इत्यादि। यदुक्तमियं पूर्वपदस्य वृद्धिरप्राप्तैव विभाष विधीयत इति, तदपर आचार्या न क्षमन्ते।
किं कारणम्()? इत्याह--"भाववचनादन्योऽपि हि" इत्यादि। एवकारो भिन्नक्रमो विद्यत इत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यः। यदि नञ्समासादपत्यादिष्वर्थेषु वृद्धिनिमित्तं भाववचनादपरस्तद्धितो न विद्येत, एवं बहुव्रीहेश्च नञ्समासाद्भाववचनादन्योऽपि न विद्येत; ततो युज्यतेऽशुच्चादिशब्दानामनङ्गत्वादङ्गाधिकारोपमर्दनेन वृद्धिवचनस्याकृतार्थत्वात्()। न त्वेतदेवम्; विद्यत एव ह्रन्योऽपत्यादिव्वर्थेषु नञ्समासाद्()वृद्धिनिमित्तस्यद्धितः--अकुशलस्यापत्यमाकौशलिः, अकुशलस्येदमाकौशलमिति। बहुव्रीहेश्च नञ्समासाद्भाववचनोऽपि विद्यत एव--नास्य शुचयो विदयन्त इत्यशुचिः, तस्य भावः, "इगन्ताच्च लघुपूर्वात्()"
५।१।१३० इत्यण्()--आशौचम्()।
यत एवमन्योऽपि भाववचनात्? तद्धितो नञ्समासाद्धिद्यते, वृद्धिनिमित्तको बहुव्रीहेश्च नञ्समासाद्भाववचनोऽपि विद्यते;
तस्मात्? तत्र कृतार्थत्वाद्वचनस्याङ्गाधिकारबाधनं च युच्यते।
यदप्युक्तम्()--"न नञ्पूर्वात्? तत्पुरुषादित्यृत्तरो भावप्रत्ययः एव"(इति), तदप्ययुक्तमिति दर्शयन्नाह--"अक्षेत्रज्ञोऽनी()आरः"["अक्षेत्रज्ञानी()आरौ"--काशिका] इत्यादि। एतौ हि द्वौ शब्दौ बाहृणादिषु तत्पुरुषावेव पठ()एते,
तेनाभ्यां तत्पुरुषाभ्यामेव ष्यञ्? भवति, अन्यथा हि ब्राआहृणादिष्वनयोः पाठस्य वैयथ्र्यं स्यात्()। तस्मादङ्गस्यैवेयं वृद्धिर्नित्यं प्राप्ता सती भावप्रत्यये, अन्यत्र च तद्धिते विकल्पेन विधीयते यथायोगम्()। ततराशौचमिति यदि तत्पुरुषः क्रियते--न शुचिरशुतचिः, तदा "तस्येदम्()"
४।३।१२० इत्यणि कृते वृद्धिः; अथ बहुव्रीहिः--नास्ति शुचिरस्येन्यशुचिः, ततो यदि भावार्थो विवक्ष्यते तदा "इगन्ताचच लघुपूर्वात्()"
५।१।१३० इत्यण्(); अथ "तस्येदम्()"
४।३।१२० इत्यर्थो विवक्ष्यते, तदा "प्राग्दीवयतोऽण्()"
४।१।८३ इत्यण्()--आनै()आय्र्यम्(), आक्षैत्रज्ञ्यमिति।
तत्पुरुषाभ्यां ब्राआहृणादित्वात्? व्यञि कृते वृद्धिः। आकीशलमानैपुणमिति यदि बहुव्रीहिरयापि तत्पुरुषः, उभयथापि "तस्येदम्()"
४।३।१२० इत्यणेव।
यद्यपि कुशलनिपुणशब्दौ ब्राआहृणादिषु युधादिषु च पठ()एते तथापि तदन्तात्? तत्पुरुषाद्वहुव्रीहेरपि भावप्रत्ययो नोपपद्यते; तदन्तविधेरभावात्()।