सन्ध्याप्रयोगः
अथ सन्ध्याप्रयोगः(१) ।
यथोक्तस्नानानन्तरं श्वेतं अस्यूतारजकधौतं वस्त्रं(२) परिधाय उपवस्त्रं(३) गृहीत्वा कुशादिविहितासने(४) प्राङ्मुख(५) उपविश्य पवित्रपाणिः(६) पुण्यदेशे(७) सन्ध्योपासनमारभेत, तत्रादौ यज्ञीयभस्म तीर्थमृदो वा गृहीत्वा जलमिश्रणानन्तरं ``ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धिम्पुष्टिवर्द्धनम् । उर्वारुकमिव बन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय मामृतात्'' (इति मर्दयित्वा) ``ॐ नमः शिवाय'' इत्यभिमन्त्र्य तिलकं(८) कुर्यात्तत्र मन्त्रः - ॐ त्र्यायुषं जमदग्नेः इति ललाटे, ॐ कश्यपस्य त्र्यायुषं इति ग्रीवायाम्, ॐ यद्देवेषु त्र्यायुषं इति बाहुमूले, ॐ तन्नोऽअस्तु त्र्यायुषं इति हृदये ।
विष्णुस्मरणम् -
अपवित्रः पवित्रो वेत्यस्य वामदेव ऋषिः मुखे विष्णुर्देवता गायत्रीछन्दः पवित्रकरणे विनियोगः ॥
ॐ अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा ।
यः स्मरेत्पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः ॥
(अनेन मन्त्रेण विष्णुं स्मृत्वा किञ्चिज्जलं शिरसि सिञ्चेत्) ॥
आचमनम्(९) - ॐ ऋग्वेदाय स्वाहा, ॐ यजुर्वेदाय स्वाहा, ॐ सामवेदाय स्वाहा (इति त्रिभिर्मन्त्रैः ब्रह्मतीर्थेन जलं त्रिराचम्य) ॐ अथर्ववेदाय नमः (इति करौ प्रक्षाल्य दक्षिणकर्णं स्पृशेत्) ॥
शिखाबन्धनम्(१०) - प्रणवव्याहृतिगायत्र्या ॐ ब्रह्मवाक्यसहस्रेण शिववाक्यशतेन च । विष्णोर्नामसहस्रेण शिखाग्रन्थिं करोम्यहम् ॥ (इत्यनेन वा बध्नीयात्, बद्धायां केवलं संस्पृशेदेव ॥)
खस्पर्शः(११) - ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः (इति पठित्वा) ॐ वाग्वाक् (१२) ॐ प्राणः प्राणः(१३) ॐ चक्षुश्चक्षुः ॐ श्रोत्रं श्रोत्रं ॐ नाभिः ॐ हृदयं ॐ कण्ठः ॐ ललाटं ॐ शिरः ॐ शिखा ॐ बाहुभ्यां(१४) यशोबलम्(१५) ।
(इतीन्द्रियाद्यायतनानि जलार्द्रदक्षिणकरस्य मध्यमानामिकाभ्यां संस्पृशेत्) ॥
अभिषेचनम्(१६) - ॐ ॐ पुनातु, ॐ भूः पुनातु, ॐ भुवः पुनातु, ॐ स्वः पुनातु, ॐ महः पुनातु, ॐ जनः पुनातु, ॐ तपः पुनातु, ॐ सत्यं पुनातु, ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् । ॐ सर्वं पुनातु (वामकरे(१७) जलमादाय दक्षिणानामिकया प्रतिमन्त्रं जले मूर्द्धानमभिषिञ्चेत्) ॥
आसनोपवेशनम् - ॐ पृथ्वीति मन्त्रस्य मेरुपृष्ठ ऋषिः सुतलं छन्दः कूर्मो देवता आसनोपवेशने विनियोगः । ॐ पृथ्वि त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता । त्वं च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चासनम् । (इति मन्त्रेण दक्षिणहस्तस्य मध्यमानामिकाभ्यां आसनोपरि किञ्चिज्जलं क्षिपेत्) ॐ अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिताः । ये भूता विघ्नकर्तारस्ते नश्यन्तु शिवाज्ञया (इति वामपादपार्ष्णिना त्रिवारं भूमिं ताडयित्वा भूतान्युत्सार्याणि) ॥
श्री भैरवनमस्कारः - ॐ तीक्ष्णदंष्ट्र महाकाय कल्पान्तदहनोपम । भैरवाय नमस्तुभ्यमनुज्ञां दातुमर्हसि । (इत्यनेन मन्त्रेण श्रीमहाभैरवं नमस्कृत्य सङ्कल्पं कुर्यात्) ॥
अथ सङ्कल्पः(१८) - दक्षिणकरे जलमादाय, ॐ तत्सदद्यैतस्य ब्रह्मणोऽह्नि द्वितीयपरार्द्धे श्रीश्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरे अष्टाविंशतितमे कलियुगे कलि-प्रथमचरणे अनन्तकोटिब्रह्माण्डाभ्यन्तरे अस्मिन् ब्रह्माण्डे जम्बूद्वीपे भारतखण्डे आर्यावर्तैकदेशान्तर्गते पुण्यक्षेत्रे अमुकदेशे षष्ट्यब्दानां मध्ये अमुकसंवत्सरे अमुकऋतौ अमुकमासे अमुकपक्षे अमुकतिथौ अमुकवासरे अमुकगोत्रोत्पन्नोऽमुकशर्म्माहं(१९) ममोपात्तदुरितक्षयपूर्वकब्रह्मवर्चसकामार्थं श्रीपरमेश्वरप्रीतये प्रातः(२०) सन्ध्योपासनं करिष्ये (इति सङ्कल्प्य भूमौ तज्जलं क्षिपेत्) ॥
अथ पुनराचमनम् - ॐ अघमर्षणसूक्तस्याघमर्षणऋषिरनुष्टुप् छन्दो भाववृतो देवता अश्वमेधावभृथे विनियोगः ॥ ॐ ऋतञ्च सत्यञ्चाभीद्धात्तपसोध्यजायत ततो रात्र्यजायत ततः समुद्रो अर्णवः, समुद्रादर्णवादधि संवत्सरो अजायत, अहोरात्राणि विदधद्विश्वस्य मिषतो वशी, सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत् दिवञ्च पृथिवीं चान्तरिक्षमथो स्वः ।
अथ करन्यासः(२१) - ॐ भूः अङ्गुष्ठाभ्यां(२२) नमः । ॐ भुवः तर्जनीभ्यां(२३) नमः । ॐ स्वः मध्यमाभ्यां(२४) नमः । ॐ तत्सवितुर्वरेण्यम् । अनामिकाभ्यां(२५) नमः । ॐ भर्गो देवस्य धीमहि कनिष्ठिकाभ्यां(२६) नमः । ॐ धियो यो नः प्रचोदयात् करतलकरपृष्ठाभ्यां(२७) नमः ॥
अथ षडङ्गन्यासः(२८) नमः । ॐ भूः हृदयाय(२९) नमः । ॐ भुवः शिरसे(३०) स्वाहा । ॐ स्वः शिखायै वषट्(३१) । ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं कवचाय(३२) हुँ । ॐ भर्गो देवस्य धीमहि नेत्रत्रयाय(३३) वौषट् । ॐ धियो यो नः प्रचोदयात् अस्त्राय(३४) फट् ।
अथ प्रणवन्यासः - ॐ ``अ'' कारं नाभौ । ॐ ``उ'' कारं हृदये । ॐ ``म'' कारं मूर्धनि ॥
अथ सन्ध्याप्रयोगः टिप्पणिका ।
Footnotes for starting of sandhyAprayogaH
(१)- सम्यग् ध्यायन्ति सम्यग् ध्यायते वा परब्रह्म यस्यां सा सन्ध्या द्वितीयोऽर्थस्तु - सन्धीयते परब्रह्म सा सन्ध्या सद्भिरुच्यते ॥ (सप्तदशी) । अहोरात्रस्य या सन्धिः सूर्यनक्षत्रवर्जिता । सा तु सन्ध्या समाख्याता मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । ``अहरहः सन्ध्यामुपासीत'' (तै. ब्रा.) । शक्तिमानुदिते काले स्नानं सन्ध्यां न हापयेत् इति व्यासः । उत्तमा तारकोपेता मध्यमा लुप्ततारका । अधमा भास्करोपेता प्रातः सन्ध्या त्रिधा मता । उत्तमा भास्करोपेता मध्यमा लुप्तभास्करा । अधमा तारकोपेता सायं सन्ध्या त्रिधा मता । अघ्यर्धं यामादा(?) सायं सन्ध्या माध्याह्निकीष्यते । (ध. सिं. सा.) । गौणकालः - उदयास्तमयादूर्ध्वं यावत्स्याद्घटिकात्रयम् । तावत्सन्ध्यामुपासीत प्रायश्चित्तमतः परम् ॥ (स्कान्दे) स्वकाले सेविता नित्यं सन्ध्या कामदुधा भवेत् । अकाले सेविता सा च सन्ध्या वन्ध्या वधूरिव । (विश्वा.) । मुख्यकाले यदावश्यं कर्मं कर्त्तुं न शक्यते । गौणकालेऽपि कर्तव्यं गौणोऽप्यत्रेदृशो मतः । (गोभिलः) । गौणोऽप्यतिक्रम्य आसायं प्रातः सन्ध्यां कुर्यादिति केचित् ।
(२)- स्नात्वैवं वाससी धौते अक्लिन्ने परिधापयेत् । अभावे धौतवस्त्रस्य पट्टक्षौमादिकानि च । कुतपं योगपट्टं वा विवासा येन नो भवेत् । (ना. दे.) । आर्द्रवासास्तु यः कुर्याज्जपहोमपरिग्रहान् । सर्वं तद्राक्षसं विद्यात्कर्मजातञ्च यत्कृतम् । यज्जले शुष्कवस्त्रेण स्थले चैवार्द्रवाससा । जपो होमस्तथा दानं तत्सर्वं निष्फलं भवेत् । न स्यूतेन न दग्वेन पारक्येण विशेषतः । मूषकोत्कीर्णजीर्णेन कर्मं कुर्याद्विचक्षणः । (आपस्तम्बः) ।
(३)- होमदेवार्चनाद्यासु क्रियासु पठने तथा । नैकवस्त्रः प्रवर्तेत द्विजो नाचमने जपे । (वि. पु.) । (ना पुरुष इत्यर्थः) ।
(४)- काम्यार्थं कम्बलञ्चैव श्रेष्ठञ्च रक्तकम्बलम् । कृष्णाजिने ज्ञानसिद्धिर्मोक्षस्तु व्याघ्र चर्मणि । कुशासने मन्त्रसिद्धिर्नात्र कार्या विचारणा । धरण्यां दुःखसम्भूतिर्दौर्भाग्यं दारुजासने । वंशासने दरिद्रः स्यात्पाषाणे व्याधिपीडनम् । तृणासने यशोहानिः पल्लवैश्चित्तविभ्रमः । जपध्यानतपोहानिं कुर्वन् वस्त्रासनं तथा (वस्त्रासनमत्र केवल वस्त्रासनं अत्र विशेषेऽपि सन्ध्यायां कुशासनस्य मुख्यत्वं ग्रन्थान्तराद्बोध्यम्) ।
(५)- प्राक् पश्चिमोदगास्यस्तु प्रातः सायं निशासु च (इति वाचस्पतिः) ।
(६)- जपे होमे तथा दाने स्वाध्याये पितृतर्पणे । अशून्यन्तु कर कुर्यात्सुवर्णरजतैः कुशैः । (ल. हा.) । मूलपर्वणि कुर्वाणो महत्या हीयते श्रिया । मध्यपर्वणि कुर्वाणः पुत्रदारैर्वियुज्यते । अनामिकाग्रपर्वस्थं पवित्रं विभृयात्सदा । (शङ्खः) ।
(७)- पुण्यक्षेत्रं नदीतीरं गुहापर्वतमस्तकम् । तीर्थप्रदेशाः सिन्धूनां सङ्गमं पावन सरः । उद्यानानि विचित्राणि बिल्वमूलं तटं गिरेः । देवाद्यायतनं कूलं समुद्रस्य निजं गृहम् । (शारदा) । गृहेषु प्राकृती (एकगुणा) । सन्ध्या गोष्ठे शतगुणा स्मृता । नदीषु शतसाहस्री अनन्ता शिवसन्निधौ (शातातपः) । बहिःसन्ध्या दशगुणा गोष्ठप्रस्रवणादिषु । खाततीर्थे शतगुणा साहस्री जाह्नवीतटे । (व्यासः) ।
(८)- ललाटे तिलकं कृत्वा सन्ध्याकर्मं समाचरेत् । अकृत्वा भालतिलकं तस्य कर्म निरर्थकम् । (प्र. पा.) । अन्यच्च -- श्राद्धे यज्ञे जपे होमे वैश्वदेवे सुरार्चने । धृतत्रिपुण्ड्रः पूतात्मा मृत्युञ्जयति मानवः । (कात्या.) । तिलकन्तु यज्ञीयभस्मना मुख्यं चन्दनेन तीर्थमृत्तिकया वा यथाकुलाचारं ललाटादौ कार्यम् । भस्मादीनामभावे जलेनैव धार्यमिति शिष्टाः - ``मृद्भस्मं चन्दनं प्रोक्तं तोयं चैव चतुर्थकम् ।'' (प्र. पा.) ।
(त्र्यायुषं जमदग्नेस्तु ललाटे ॐ नमो नमः ।
कश्यपस्य त्र्यायुषं च ग्रीवायां ॐ नमो नमः ॥ ६४॥
यद्देवेषु त्र्यायुषं च बाहुमूले नमो नमः ।
तन्नोऽस्तु त्र्यायुषमिति हृदि कृष्णाय ते नमः ॥ ६५॥
-- लक्ष्मीनारायणसंहिता/खण्डः २ (त्रेतायुगसन्तानः)/अध्यायः १५९
त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषम् ।
त्रेधामृतस्य चक्षणं त्रीण्यायूंषि तेऽकरम् ॥ ७॥
अथर्ववेदः/काण्डं ५/सूक्तम् २८
त्र्यायुषं जमदग्नेः कश्यपस्य त्र्यायुषम्।
यद्देवेषु त्र्यायुषं तन्नोऽअस्तु त्र्यायुषम्॥
-यजुर्वेद ३.६२)
(९)- क्रियां यः कुरुते मोहादनाचम्यैव नास्तिकः । भवन्ति हि वृथा तस्य क्रियाः सर्वा न संशयः । (म. नि. तं.) हृत्कण्ठतालुनाभिस्तु शुद्धयेरन् स्त्री च यथासङ्ख्यं द्विजातयः । शूद्रश्च सकृत्स्पृष्टाभिरन्ततः । (याज्ञवल्क्यः) ।
(१०)- सदोपवीतिना भाव्यं सदा बद्धशिखेन च । विशिखो व्युपवीतश्च यत्करोति न तत्कृतम् । (का. स्मृ.) स्नाने दाने जपे होमे सन्ध्यायां देवतार्चने । शिखाग्रन्थिं विना कर्म न कुर्याद्वै कदाचन (आह्नि. का.) । खल्वाटादिदोषेण विशिखश्चेन्नरो भवेत् । कौशीं तदा धारयीत ब्रह्मग्रन्थियुतां शिखाम् ।
(११)- त्रिःप्राश्यापो द्विरुन्मृज्य खान्यद्भिः समुपस्पृशेत् (याज्ञ.) । अन्यच्च - अद्भिश्च संस्पृशेत्खानि सर्वाण्यपि विशुद्धये । (वृ. पा. सं.) ॥
(१२)- इत्यनेन ओष्ठे स्पर्शः ।
(१३)- इत्यनेन नासारन्ध्रयोः स्पर्शः । चक्षुरित्यादि स्पृष्टमेव । विशेषः - प्राणश्चक्षुः श्रोत्रं इत्यत्र प्रथमं दक्षिणस्पर्शः ततो वामस्पर्श इति विवेकः ॥
(१४)- वामबाहुं दक्षिणस्कन्धे धृत्वा तदुपरि दक्षिणबाहुं वामस्कन्धे धारयेत् ।
(१५)- नमस्कारमुद्रा कार्या ।
(१६)- शिरसो मार्जनं कुर्यात्कुशैः सोदकबिन्दुभिः । प्रणवो भूर्भुवः स्वश्च सावित्री च तृतीयिका । अब्दैवत्यं ऋचं चैव चतुर्थमिति मार्जनम् । (का. स्मृ.) ॥
(१७)- नद्यादौ सत्वे वामकरे जलग्रहणं नावश्यकं कुशलाभे कुशेनैव मार्जयेत् ।
(१८)- अयं सङ्कल्पः देशविशेषेण ग्राह्यः, सङ्कल्पश्चेन्मनसि मननं प्रोक्तरीत्याऽथ, वाचाः व्याहर्तव्यं तदनु च करेणाम्बुसेकास्त्रिधेति । (ऋषिभट्टीये) ।
(१९)- अत्र क्षत्रियो वैश्यो वा चेत्तदा वर्म्माहं गुप्तोऽहमिति क्रमेण योजनीयम् ।
(२०)- मध्याह्ने - मध्याह्नम्, सायङ्काले - सायं इत्यूहः कार्यः ।
(२१)- यद्वीजाद्या भवेद्विद्या तद्वीजेनाङ्गकल्पना । अथवा मूलमन्त्रेण । (तान्त्रि.) ॥
(२२)- तर्जनीभ्यामङ्गुष्ठौ स्पृशेत् ।
(२३)- अङ्गुष्ठाभ्यां तर्जन्यौ स्पृशेत् ।
(२४)- अङ्गुष्ठाभ्यां मध्यमे स्पृशेत् ।
(२५)- अङ्गुष्ठाभ्यामनामिके स्पृशेत् ।
(२६)- अङ्गुष्ठाभ्यां कनिष्ठिके स्पृशेत् ।
(२७)- दक्षिणकरं वामकरस्य परितो भ्रामयेत् ।
(२८)- षडङ्गन्यासः कार्यः न वा कार्यो न्यासविधेरवैदिकत्वादिति गृह्यपरिशिष्टे स्पृष्टं एतेनाक्षरन्यासपादन्यासादीनां मुद्रादिविधे शापमोचनादिविधेश्च तान्त्रिकत्वेनावैदिकत्वादनावश्यकत्वं वेदितव्यम । (ध. सिं. सा.)।
(२९)- दक्षिणकरेण हृदयं स्पृशेत् ।
(३०)- दक्षिणकरेण शिरः स्पृशेत् ।
(३१)- शिखां स्पृशेत् ।
(३२)- वामकरं दक्षिणस्कन्धे कृत्वा दक्षिणकरञ्च तदुपरि वामस्कन्धे निवेशयेत् ।
(३३)- दक्षिणकरस्य तर्जनीमध्यमाभ्यां दक्षिणवामनेत्रे क्रमेण स्पृशेत् ।
(३४)- वामकरतले दक्षिणकरस्य तर्जनीमध्यमाभिः किञ्चित्तालं दद्यात् ॥
सन्ध्याध्यानमावाहनञ्च
प्रातः सन्ध्यायाम् - (पूर्वाभिमुखः) ॐ गायत्रीं त्र्यक्षरां बालां साक्षसूत्रकमण्डलुम् । रक्तवस्त्रां चतुर्वक्त्रां हंसवाहनसंस्थिताम् ॥ ऋग्वेदकृतोत्सङ्गां रक्तमाल्यानुलेपनाम् । ब्रह्माणीं ब्रह्मदैवत्यां ब्रह्मलोकनिवासिनीम् ॥ आवाहयाम्यहं देवीमायान्तीं सूर्यमण्डलात् । आगच्छ वरदे देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि । गायत्रि(२)च्छन्दसां मातर्ब्रह्मयोने नमोऽस्तु ते ।
मध्याह्नसन्ध्यायाम् - (उदङ्मुखः) ॐ सावित्रीं युवतीं शुक्लां शुक्लवस्त्रां त्रिलोचनाम् । त्रिशूलिनीं वृषारूढां श्वेतमाल्यानुलेपनाम् ॥ यजुर्वेदकृतोत्सङ्गां जटामुकुटमण्डिताम् । रुद्राणीं रुद्रदैवत्यां रुद्रलोकनिवासिनीम् ॥ आवाहयाम्यहं देवीमायान्तीं सूर्यमण्डलात् । आगच्छ वरदे देवि त्र्यक्षरे रुद्रवादिनि ॥ सावित्रि(३)च्छन्दसां माता रुद्रयोने नमोऽस्तु ते ।
सायं सन्ध्यायाम् - (पश्चिमाभिमुखः) ॐ वृद्धां सरस्वतीं कृष्णां पीतवस्त्रां चतुर्भुजाम् । शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गहस्तां गरुडवाहिनीम् ॥ सामवेदकृतोत्सङ्गां वनमालाविभूषिताम् । वैष्णवीं विष्णुदैवत्यां विष्णुलोकनिवासिनीम् । आवाहयाम्यहं देवीमायान्तीं सूर्यमण्डलात् । आगच्छ वरदे देवि त्र्यक्षरे विष्णुवादिनि । सरस्वति(४)च्छन्दसां मातर्विष्णुयोने नमोऽस्तु ते ।
प्राणायामः(५) - ॐकारस्य ब्रह्माऋषिः गायत्री छन्दोऽग्निर्देवता शुक्लो वर्णः सर्वकर्मारम्भे विनियोगः । ॐ सप्तव्याहृतीनां विश्वामित्रजमदग्निभरद्वाजगौतमात्रिवसिष्ठकश्यपा ऋषयो गायत्र्युष्णिगनुष्टुब्बृहतीपङ्क्तिस्त्रिष्टुब्जगत्यश्छन्दांस्यग्निवाय्वादित्यबृहस्पतिवरुणेन्द्रविश्वेदेवा देवताः अनादिष्टप्रायश्चित्ते प्राणायामे विनियोगः । ॐ गायत्र्या विश्वामित्रऋषिर्गायत्री छन्दः सविता देवताग्निर्मुखमुपनयने प्राणायामे विनियोगः । ॐ शिरसः प्रजापतिरृषिस्त्रिपदा गायत्री छन्दो ब्रह्माग्नि-वायुसूर्या देवता यजुः प्राणायामे विनियोगः (इति ऋष्यादिकं स्मृत्वा) ॐ भूर्भुवः स्वः ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् (इत्यात्मनः रक्षार्थं समन्तात् प्रदक्षिणवदुदकं क्षिपेत्ततो(६) स्वस्तिकाद्यासनः संमीलितनयनो मौनी प्राणायामत्रयं(७) कुर्यात् तत्राङ्गुष्ठेन दक्षिणनासापुटं निरुध्य वामनासापुटे वायोरादानकाले) - ॐ भूः ॐ भुवः ॐ स्वः ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ सत्यं ॐ तत्सवितुर्वरेण्यम्भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ॐ आपो ज्योती रसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम् ।
(इति जपन्नाभौ विष्णुं(८) ध्यायेत् ततः अङ्गुष्ठानामिकाकनिष्ठिकाभिर्नासापुटद्वयं निरुध्य वायोर्धारणकाले
ॐ भूरित्यादि पठन् हृदये ब्रह्माणं(९) ध्यायेत् । कनिष्ठिकानामिकाभ्यां वामनासापुटनिरोधे दक्षिणनासापुटेन वायोस्त्याग काले पुनरपि ॐ भूरित्यादि पठंल्ललाटे शिवं(१०) ध्यायेत् । अनेन प्रकारेण एकः प्राणायामो(११) भवति, एवं त्रयः प्राणायामाः प्रतिसन्ध्यं कार्याः) ।
अथ सन्ध्याप्रयोगान्तरे सन्ध्याध्यानमावाहनञ्च टिप्पणिका ।
Footnotes for sandhyAdhyAnamAvAhana in sandhyAprayogaH
(१)- नमस्कारमुद्रां कृत्वा मन्त्रमुच्चारयन् देवतामावाहयेत् ।
(२)- प्रतिग्रहान्नदोषाच्च पातकादुपपातकात् । गायत्री प्रोच्यते यस्माद्गायन्तं त्रायते यतः (व्यासः) ।
(३)- सवितृद्योतनात्सैव सावित्री परिकीर्तिता । जगतः प्रसवितृत्वात् वाग्रूपत्वात्सरस्वती । (व्यासः) । गायत्री नाम पूर्वाह्ने सावित्री मध्यमे दिने । सरस्वती च सायाह्ने एवं सन्ध्या त्रिधा स्मृता । (व्यासः) । गायत्री तु साङ्ख्यायनसगोत्रम् । सावित्री तु कात्यायनगोत्रम् । तथा सरस्वती तु बाहुल्यगोत्रम् ।
(४)- वाग्रूपत्वात्सरस्वती । (व्यासः) ।
(५)- प्राणायामैर्विना यद्यत्कृतं कर्म निरर्थकम् । अतो यत्नेन कर्तव्यः प्राणायामः शुभार्थिना । (अगस्त्यः) । त्वक् चर्ममांसरुधिरमेदोमज्जास्थिभिः कृताः । तथेन्द्रियकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिग्रहात् (अत्रिः) । यथा पर्वतधातूनां दोषान्दहति पावकः । एवमन्तर्गतं पापं प्राणायामेन दह्यते । (म. नि. तं.) ।
(६)- जानूर्वोरन्तरे सम्यक् कृत्वा पादतले उभे । ऋजुकायः समासीनः स्वस्तिकासनमुच्यते (योगशास्त्र) आदिशब्दात्सुखासनादि, ``तत्र स्थिरसुखमासनम्'' (योगसूत्र) ।
(७)- नित्यदेवार्चने होमे सन्ध्यायां श्राद्धकर्मणि । स्नाने दाने तथा घ्याने प्राणायामास्त्रयः स्मृता । (व्यासः) ।
(८)- नीलपङ्कजविख्यातमानीय नाभिमध्यतः । महात्मानं चतुर्बाहुं स केयूरं हरिं स्मरेत् (वृ. पा. सं.) ।
(९)- हृत्पद्म कुम्भके घ्यायेद् ब्रह्माणं पङ्कजासनम् । रक्तेन्दीवरवर्णाभं चतुर्वक्त्रं पितामहम् । (वृ. पा. सं.) ।
(१०)- रेचके शङ्करं ध्यायेल्ललाटस्थं त्रिशूलिनम् । शुद्धस्फटिकसङ्काशं संसारार्णवतारकम् ।
(११)- एवं श्वसनसंरोधे देवतात्रयचिन्तनात् । अग्निवाय्वम्बुसंयोगादन्तरं शुद्ध्यते त्रिभिः । (वृ. पा. सं.) । न प्राणो नाप्यपानेन वेगाद्वायुं समुत्सृजेत् । येन सक्तुं करस्थांश्च निःश्वासो नैव चालयेत् । शनैर्नासापुटाद्वायुमुत्सृजेन्न तु वेगतः (याज्ञ.) ॥
इति सन्ध्याध्यानं आवाहनं च सम्पूर्णम् ।
मन्त्राचमनम्
अथ मन्त्राचमनम्(१) ॥
प्रातः सन्ध्यायाम् - ॐ सूर्यश्चमेति ब्रह्मा ऋषिः प्रकृतिश्छन्दः सूर्यो देवता अपामुपस्पर्शने विनियोगः । (ततः करे चुलुकोदकं गृहीत्वा) ॐ सूर्यश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्तां यद्रात्र्या पापमकार्षं मनसा वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यामुदरेण शिश्ना रात्रिस्तदवलुम्पतु यत्किञ्चिद्दुरितं मयि इदमहमापोऽमृतयोनौ सूर्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा (इत्याचम्य(२) पुनस्तूष्णीं द्विराचामेत् ततश्च करं क्षालयेत्) ।
मध्याह्नसन्ध्यायाम् - ॐ आपः पुनन्त्विति विष्णुरृषिरनुष्टुप्छन्दः आपो देवता अपामुपस्पर्शने विनियोगः । ॐ आपः पुनन्तु पृथिवीं पृथिवी पूता पुनातु माम्, पुनन्तु ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मपूता पुनातु माम्, यदुच्छिष्टमभोज्यं च यद्वा दुश्चरितं मम सर्वं पुनन्तु मामापोऽसतां च प्रतिग्रहꣳस्वाहा ॥
सायं सन्ध्यायाम् - ॐ अग्निश्चमेति रुद्रऋषिः प्रकृतिश्छन्दोऽग्निर्देवता अपामुपस्पर्शने विनियोगः ।
अग्निश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः पापेभ्यो रक्षन्तां यदह्ना पापमकार्षं मनसा वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यामुदरेण शिश्ना अहस्तदवलुम्पतु यत्किञ्चिद् दुरितं मयि इदमहमापोऽमृतयोनौ सत्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा ॥
मार्जनम्(३) - ॐ आपोहिष्ठेत्यादि मन्त्रस्य सिन्धुद्वीपऋषिर्गायत्रीछन्दः आपो देवता मार्जने विनियोगः (अथ जलाशयस्थैः ताम्रादिपात्रस्थैर्वामहस्तैर्वा जलैः आपोहिष्ठेत्यादिसप्तभिः पदैः शिरसि अष्टमेन भूमौ(४) नवमेन पुनः शिरसि दक्षिणानामिकया मार्जयेत् कुशलाभे कुशेनैव मार्जयेत् ।) ॐ आपोहिष्ठामयो भुवः । ॐ तान ऊर्जे दधात न । ॐ महेरणाय चक्षसे । ॐ यो वः शिवतमो रसः । ॐ तस्य भाजयते ह नः ॐ उशतीरिव मातरः । ॐ तस्मादरङ्ग मामवः । ॐ यस्य क्षयाय जिन्वथ । ॐ आपो जनयथा च नः ॥
आदानप्रक्षेपः - ॐ सुमित्रिया दुर्मित्रया इति द्वयोः प्रजापतिरृषिः यजुश्छन्दः आपो देवता आदानप्रक्षेपे विनियोगः । ॐ सुमित्त्रिया न आप ओषधयः सन्तु (इत्यनेन जलमादाय) ॐ दुर्मित्रियास्तस्मै सन्तु योऽस्मान्द्वेष्टि यञ्च वयं द्विष्मः (इत्यनेन वामभागे जन्तुहीनस्थले निःक्षिपेत्) ॥
अवभृथः - ॐ द्रुपदादिवेत्यस्य कोकिलो राजपुत्र ऋषिरनुष्टुप् छन्दः आपो देवता सौत्रामण्यवभृथे विनियोगः । ( ॐकारेण जलं वामहस्ते गृहीत्वा तन्न्युब्जेन दक्षिणहस्तेनाच्छाद्य) ॐ द्रुपदादिव मुमुचानः स्विन्नः स्नातो मलादिव । पूतं पवित्रेणेवाज्यमापः शुन्धन्तु मैनसः । (इति वारत्रयं पठित्वा तज्जलं शिरसि क्षिपेत्) ॥
अघमर्षणम् - ॐ अघमर्षणसूक्तस्याघमर्षण ऋषिरनुष्टुप् छन्दो भाववृतो देवता अश्वमेधावभृथे विनियोगः । (पुनश्च जलमादाय नासायां योजयित्वा) । ॐ ऋतञ्च सत्यं चाभीद्धात्तपसोऽध्यजायत ततो रात्र्यजायत ततः समुद्रो अर्णवः समुद्रादर्णवादधि संवत्सरो अजायत अहोरात्राणि विदधद्विश्वस्य मिषतो वशी । सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयद् दिवञ्च पृथिवीञ्चान्तरिक्षमथो स्वः । (इत्यनेनाघ्राय दक्षिणनासया पापपुरुषं निरस्य तज्जलं नावलोक्य वामभागे क्षितौ निक्षिपेत्) ।
उपस्पर्श - ॐ अन्तश्चरसीति तिरश्चीन ऋषिरनुष्टुप् छन्दः आपो देवता अपामुपस्पर्शने विनियोगः । ॐ अन्तश्चरसि भूतेषु गुहायां विश्वतोमुखः, त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कार आपो ज्योती रसोऽमृतम् (इत्याचमेत्) ॥
श्रीसूर्यार्घ्यदानम्(५) - ॐकारस्य ब्रह्मा ऋषिर्गायत्रीछन्दोऽग्निर्देवता । महाव्याहृतीनां प्रजापितरृषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांसि अग्निवाय्वादित्या देवताः गायत्र्या विश्वामित्र ऋषिर्गायत्रीछन्दः सविता देवता श्रीसूर्यार्घ्यदाने विनियोगः (सूर्याभिमुखस्तिष्ठन् गन्धाक्षतपुष्पयुक्तानि त्रीण्यर्घाणि दद्यात्) । ॐ भूर्भुवः स्वः ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्, ॐ ब्रह्मस्वरूपिणे श्रीसूर्यनारायणाय नमः इदमर्घ्यं दत्तं न मम (इत्यर्घत्रयं दत्त्वा दत्तार्घ्योदकेन चक्षुःश्रोत्रस्पर्शनञ्च कुर्यात्)(६) कालातिक्रमे सति चतुर्थं प्रायश्चित्तार्घ्यं देयम् ।
श्रीसूर्योपस्थानम् - (उत्थाय भूम्यलग्नगुल्फतलभागो वा भूम्यलग्नचरणार्धभागो वा स्वस्तिकाकारपाणिः(७) सूर्याभिमुखः सूर्योपस्थानं कुर्यात्) - ॐ उद्वयमित्यस्य प्रस्कण्व ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः सूर्यो देवता सूर्योपस्थाने विनियोगः । ॐ उदुत्यमित्यस्य हिरण्यस्तूप ऋषिर्गायत्री छन्दः सूर्यो देवता सूर्योपस्थाने विनियोगः । ॐ चित्रमित्यस्य कौत्स ऋषिस्त्रिष्टुप् छन्दः सूर्यो देवता सूर्योपस्थाने विनियोगः । ॐ तच्चक्षुरिति दध्यङ्ङाथर्वण ऋषिरक्षरातीतपुर उष्णिक् छन्दः सूर्यो देवता सूर्योपस्थाने विनियोगः । ॐ उद्वयं तमसस्परिस्वः पश्यन्त उत्तरम्, देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम् । ॐ उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः दृशे विश्वाय सूर्यम् । ॐ चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्ने आप्राद्यावापृथिवी अन्तरिक्षꣳ सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च । ॐ तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत् पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतꣳ शृणुयाम शरदः शतं प्रब्रवाम शरदः शतमदीनाः श्याम शरदः शतं भूयश्च शरदः शतात् ॥
अथ सन्ध्याप्रयोगान्तरे मन्त्राचमनम् टिप्पणिका ।
Footnotes for mantrAchamanam in sandhyAprayogaH
(१)- कांस्येनायसपात्रेण त्रपुसीसकपित्तलैः । आचान्तः शतकृत्वोऽपि न कदाचन शुद्ध्यति (आह्निककारिका) ।
(२)- त्रिवृदाचमनम् ।
(३)- मार्जनं तर्पणं श्राद्धं न कुर्याद्वारिधारया । कुर्याच्चेद्वारिधाराभिस्तत्सर्वं निष्फलं भवेत । (स. या.) ॥
(४)- भूमिशब्देन चरणावाकाशं हृदयं स्मृतम् । शिरस्येव शिरः शब्दो मार्जनज्ञैरुदाहृतः ॥
(५)- कराभ्यां तोयमामन्त्र्य गायत्र्या चाभिमन्त्रितम् । आदित्याभिमुखस्तिष्ठंस्त्रिः क्षिपेत्सन्ध्ययोः द्वयोः । मध्याह्ने तु सकृच्चैव क्षेपणीयं द्विजादिभिः ॥ ईषन्नम्रः प्रभाते तु मध्याह्ने ऋजुसंस्थितः । उपविष्टस्तु सायाह्ने भूमावर्घ्यं विनिक्षिपेत् (योगीशः) । अप्रवाहोदकस्नानं विप्रपादावनेजनम् । गायत्रीजपमर्घ्यञ्च आदित्याभिमुखश्चरेत् । (स्मृ.) ॥ नार्घ्यञ्जलेक्षिपेदितिशिष्टा ।
(६)- कालातिक्रमे सति ॐ आकृष्णेन रजसा वर्तमानो निवेशयन्न मृतम्मर्त्यञ्च हिरण्मयेन सविता रथेन देवो याति भुवनानि पश्यन् । ब्रह्मस्वरूपिणे श्रीसूर्यनारायणाय नमः प्रायश्चित्तार्थं इदमर्घ्यं दत्तं न मम । अनेन प्रकारेण चतुर्थार्घ्यं दद्यात् ॥
(७)- प्रातस्तु स्वस्तिकाकारौ मध्याह्ने तूर्ध्वबाहुकौ । सायं मुकुलिताकारौ उपस्थाने करौ स्मृतौ ।
इति मन्त्राचमनम् ।
गायत्र्यावाहनम्
वैदिकावाहनम् - ॐ तेजोऽसीति देवा ऋषयो गायत्री छन्दः शुक्रं दैवतं गायत्र्यावाहने विनियोगः । (नमस्कारमुद्रां कृत्वा) ॐ तेजोऽसि शुक्रमस्यमृतमसि धामनामासि प्रियं देवानामनाधृष्टं देवयजनमसि ॥
लौकिकावाहनम् - ॐ आगच्छ वरदे देवि जपे मे सन्निधौ भव । गायन्तं त्रायसे यस्मात् गायत्री त्वं ततः स्मृता । (इत्यावाह्य)
गायत्र्युपस्थानम् - गायत्र्यसीति विमलऋषिः पङ्क्तिश्छन्दः परमात्मा देवता गायत्र्युपस्थाने विनियोगः (उपस्थानमुद्रां कृत्वा) - ॐ गायत्र्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि नहि पद्यसे । नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परो रजसेऽसावदो मा प्रापत् (इत्युपस्थाय ध्यानमुद्रां कृत्वा ध्यायेत्) ।
गायत्रीध्यानम् - ॐ श्वेतवर्णा समुद्दिष्टा कौशेयवसना तथा । श्वेतैर्विलेपनैः पुष्पैरलङ्कारैश्च भूषिता । आदित्यमण्डलस्था च ब्रह्मलोकगताथ वा । अक्षसूत्रधरा देवी पद्मासनगता शुभा । (इति ध्यात्वा)
गायत्रीजपः(१) - ॐकारस्य ब्रह्मा ऋषिर्गायत्री छन्दोऽग्निर्देवता शुक्लो वर्णः जपे विनियोगः । ॐ त्रिव्याहृतीनां प्रजापतिरृषिर्गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांस्यग्निवाय्वादित्या देवता जपे विनियोगः । ॐ गायत्र्या विश्वामित्र-ऋषिर्गायत्री छन्दः सविता देवता शुक्लो वर्णः अग्निर्मुखं ब्रह्मा शिरो विष्णुहृदयं रुद्र कवचं परमात्मा शरीरं साङ्ख्यायनषट्स्वरा सरस्वती जिह्वा पिङ्गाक्षी त्रिपदा गायत्री सवितुः प्रीतये अष्टोत्तरशतसङ्ख्यया(२) जपे विनियोगः । (इति विनियोगं कृत्वा वस्त्राच्छादितां(३) जपमालां गोमुखीं वा नाभिदेशे(४) धृत्वा) -
गायत्रीमन्त्रः - ॐ भूर्भुवः स्वः ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं(५) भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् (एवं प्रवाल-रुद्राक्ष-स्फटिकमौक्तिकादिनिर्मितया मालया(६) करमालया(७) वा मन्त्रार्थं ध्यायमन्मौनी सूर्याभिमुखस्तिष्ठन्(८) आमण्डलदर्शनाद्यथा(९) शक्ति जपेत् ततः करसम्पुटं कृत्वा ॐ देवागातु विदोगातु वित्त्वागातु मितमनसस्पत इमं देवयज्ञꣳ स्वाहा वातेधाः (इति पठित्वा दक्षिणकरे जलमादाय) ।
जपार्पणम् - अनेन प्रातः(१०) सन्ध्याङ्गभूतेन अमुकसङ्ख्याकेन गायत्रीमन्त्रजपाख्येन(१२) कर्मणा श्रीभगवान् ब्रह्मस्वरूपी(१३) सविता प्रीयतां नमः । (इति जलं क्षिपेत्) ।
प्रार्थना - यदक्षरपदभ्रष्टं मात्राहीनन्तु यद्भवेत् । तत्सर्वं क्षम्यतां देवि प्रसीद परमेश्वरि । (इति प्रणिपत्य) ।
श्रीसूर्यप्रदक्षिणा(१४) - ॐ यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च । तानि तानि प्रणश्यन्ति प्रदक्षिणपदेपदे ॥ (इति श्रीसूर्यं प्रदक्षिणीकृत्य प्रणमेत्) ।
श्रीसूर्यप्रणामः - ॐ एकचक्र इत्यस्य नारायण ऋषिः उष्णिक् छन्दः श्रीसूर्यो देवता सूर्यनमस्कारे विनियोगः । (इति विनियोगं कृत्वा हस्तौ समानीय) ॐ एकचक्रो रथो यस्य दिव्यः कनकभूषितः । स मे भवतु सुप्रीतः पद्महस्तो दिवाकरः । (इति नत्वा सूर्याभिमुखस्तिष्ठन् घण्टावत्-रणरणत्स्वरेण प्रणवोच्चारणं कुर्यात्) ।
सन्ध्याविसर्जनम्(१५) - स्तुता मया वरदा वेदमाता प्रचोदयन्तां पावमानी द्विजानाम् । आयुः प्राणं प्रजां पशुं कीर्तिं द्रविणं ब्रह्मवर्चसं मह्यं दत्त्वा व्रजत ब्रह्मलोकम् । ॐ उत्तरे शिखरे इत्यस्य कश्यप ऋषिरनुष्टुप् छन्दः सन्ध्या देवता सन्ध्याविसर्जने विनियोगः । ॐ उत्तरे शिखरे देवि भूम्यां पर्वतमूर्धनि । ब्राह्मणेभ्योऽभ्यनुज्ञाता गच्छ देवि यथासुखम् । (इत्यनेन संहारमुद्रया(१६) सन्ध्यां विसर्जयेत्) ॥
देवब्राह्मणनमस्कारः - (नमस्कारमुद्रां कृत्वा) - ॐ तत्सत् । ॐ सन्ध्यायै नमः । ॐ गायत्र्यै नमः । ॐ सावित्र्यै नमः । ॐ सरस्वत्यै नमः । ॐ सर्वेभ्यो देवताभ्यो नमः । ॐ आसत्यलोकात्पातालादालोकालोकपर्वतात् । ये सन्ति ब्राह्मणा देवास्तेभ्यो नित्यं नमो नमः ।
यज्ञात्मने नमस्कारः - चतुर्भिश्च(१७) चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च । हूयते च पुनर्द्वाभ्यां तस्मै यज्ञात्मने नमः । (इति नमस्कृत्य) ॥
ईश्वरस्तुतिः - ॐ आकाशात्पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम् । सर्वदेवनमस्कारः केशवं प्रति गच्छति ॥ प्रमादात्कुर्वतां कर्म प्रच्यवेताध्वरेषु यत् । स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्पूर्णं स्यादिति श्रुतिः ॥ यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु । न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ।
नमस्कृतिपूर्वकशुभकामना - (करौ बद्ध्वा प्रणमेत्) ॐ नमो ब्रह्मणे नमस्ते वायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि, त्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्म वदिष्यामि ऋतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि तन्मामवतु तद्वक्तारमवतु अवतु मां अवतु वक्तारम् ॥ मा मतिः परदारेषु परद्रव्येषु मा मतिः । परापवादिनी जिह्वा मा भूज्जन्मनि जन्मनि । सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दुःखभाग् भवेत् । अनायासेन मरणं विना दैन्येन जीवनम् । देहान्ते परमं स्थानं देहि मे परमेश्वर ॥ (इति सम्प्रार्थ्य) ।
अर्पणम् - (जलं गृहीत्वा) । ॐ कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वा प्रकृतेः स्वभावात् । करोमि यद्यत्सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयामि ॥ अनेन प्रातः(१८) सन्ध्योपासनाख्येन कर्मणा भगवान् ब्रह्मस्वरूपो(१९) परमेश्वरः प्रीयतां नमः (इति जलं क्षिपेत्) । ततो द्विराचमनम्(२०) । ॐ ऋग्वेदाय स्वाहा, ॐ यजुर्वेदाय स्वाहा, ॐ सामवेदाय स्वाहा ।
हस्तप्रक्षालनम् - ॐ अथर्ववेदाय नमः । ॐ विष्णवे नमः । ॐ विष्णवे नमः । ॐ विष्णवे नमः । आसनाधः जलं क्षिप्त्वा ॐ शक्राय नमः इत्युच्चार्य्य स्वमस्तके(२१) मृदं धृत्वा सन्ध्यावशिष्टजलं(२२) क्षिपेत् ।
॥ इति सन्ध्याप्रयोगः(२३) ॥
अथ सन्ध्याप्रयोगान्तरे गायत्र्यावाहनस्य टिप्पणिका ।
Footnotes for gAyatryAvAhanam in sandhyAprayogaH
(१)- मनोमध्ये स्थितो मन्त्रो मन्त्रमध्ये स्थितं मनः । मनोमन्त्रसमायुक्तं एतद्धि जपलक्षणम् ॥ कदाचिदपि नो विद्वान् गायत्रीमुदके जपेत् । गायत्र्यग्निमुखी प्रोक्ता तस्मादुत्थाय तां जपेत् ॥ (गोभिलः)। अङ्गुष्ठाग्रेण यज्जप्तं यज्जप्तं मेरुलङ्घनात् । असङ्ख्यातं तथा जप्तं तत्सर्वं निष्फलं भवेत् ॥ (यमः) । (विशेषजपनियमास्तु जपविधेष्टिप्पण्यामग्रे द्रष्टव्याः) ॥
(२)- अत्र दश अष्टाविंशति, अष्टोत्तरशत, सहस्र इत्येषां मध्ये अनुष्ठेयं पदं योज्यं
(३)- वस्रेणाच्छाद्य तु करं दक्षिणं यः सदा जपेत् । तस्य स्यात्सफलं जाप्यं तद्धीनमफलं स्मृतम् । अतएव जपार्थं तु गोमुखी घ्रियते जनैः । (व्यासः) ॥
(४)- प्रातर्नाभौ करं कृत्वा मध्याह्ने हृदि संस्थितम् । सायं जपेच्च नासाग्रे ह्येतजपविधिः स्मृतः ॥
(५)- पाठकाले वरेण्यं स्याज्जपकाले वरेणियम् (इति शिक्षावचने पैठीनसिनोक्तम्) ।
(६)- अष्टशतं चतुःपञ्चाशत् सप्तविंशतिर्वा मालामणयः । (ध. सि. सा.) ॥
(७)- करमालाप्रकारः - पर्वभिस्तु जपेद्देवीं माला काम्यजपे स्मृता । गायत्री वेदमूला स्याद्वेदः पर्वसु गीयते । आरभ्यानामिकामध्ये पर्वाण्युक्तान्यनुक्रमात् । तर्जनीमूलपर्यन्तं जपेद्दशसु पर्वसु । मध्यमाङ्गुलिमूले तु यत्पर्वन्द्वितयं भवेत् । तत्तु मेरुं विजानीयाज्जपे तन्नातिलङ्घयेत् । (गा. क.) ।
(८)- प्रातर्मन्ध्याह्नयोस्तिष्ठन् सायमासीन एव च ।
(९)- सहस्रपरमां देवीं शतमध्यां दशावराम् । गायत्रीं यः पठेद्विप्रो न स पापेन लिप्यते । (ल. अ. स.) ॥ अन्यच्च - अष्टोत्तरशतं नित्यमष्टाविंशतिरेव वा । विधिना दशकं वापि त्रिकालेषु जपेद् बुधः । (व्या.) सहस्रकृत्वस्त्वभ्यस्य बहिरेतत्त्रिकं द्विजः । महतोऽप्येनसो मासात् त्वचेवाहिर्विमुच्यते । (मनुः) । ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वाद्दीर्घमायुरवाप्नुयुः । प्रजा यशश्च कीर्तिश्च ब्रह्मवर्चसमेव च, इति मनुनाऽपि गायत्रीजप एव सन्ध्यापदं प्रयुक्तं गायत्रीजपेन दीर्घायुर्भवतीति ॥
(१०)- मध्याह्ने - मध्याह्नम्, सायङ्काले - सायं इत्यूहः कार्यः ॥
(११)- अत्र दश, अष्टाविंशति, अष्टोत्तरशत, सहस्र इत्येषां मध्ये अनुष्ठितं पदं योज्यम् ।
(१२)- यत्कृते दशभिर्वर्षैस्त्रेतायां हायनेन यत् । द्वापरे यत्तु मासेन अहोरात्रेण तत्कलौ ॥ तपसो ब्रह्मचर्यस्य जपादेश्च फलं द्विजाः । प्राप्नोति पुरुषस्तेन कलिमाप्नोति मानवः ॥ (विष्णुपुराण) ।
(१३)- मध्याह्नसायं-सन्ध्ययोः ब्रह्म इत्यस्य स्थाने क्रमेण रुद्रविष्णु इत्यूहः कार्यः ।
(१४)- एकां चण्ड्यां रवौ सप्त तिस्रो दद्याद्विनायके । चतस्रो विष्णवे दद्याच्छिवे सार्द्धं प्रदक्षिणाः । (लिङ्गार्चनचन्द्रिका) ॥ ब्राह्मणानामपि चतस्र एव प्रदक्षिणास्तेषामपि हरिरूपतायाः शास्त्रनिरूपितत्वात् ॥
(१५)- न स द्विजो यो न करोति सन्ध्यां, सन्ध्या न सा या मनसो विशुद्धिम् । शुद्धिर्न सा यत्र न सत्यमस्ति सत्यन्न तन्निर्भयता न यत्र ।
(१६)- करपृष्ठभागौ संस्पृष्टौ कृत्वा परस्पराकुञ्चिताङ्गुलिकौ अधोमार्गेण भ्रामयेदेषा संहारमुद्रा । (मन्त्रसारे) ॥
(१७)- आश्रावयेति चतुरक्षरम् । अस्तु श्रौषडिति चतुक्षरम् । यजेति द्व्यक्षरम् । यजामहे इति पञ्चाक्षरम् । द्व्यक्षरो वषट्कार इति सप्तदशभिरक्षरैर्यो हूयते तस्मै यज्ञात्मने नमः ॥
(१८)- मध्याह्ने - मध्याह्नम्, सायङ्काले - सायं इत्यूहः कार्यः ।
(१९)- मध्याह्न - सायं सन्ध्ययोः ब्रह्मस्वरूपी इत्यस्य स्थाने क्रमेण रुद्रविष्णु इति योजनीयम् ।
(२०)- होमे भोजनकाले च सन्ध्ययोरुभयोरपि । आचान्तः पुनराचामेदन्यत्रापि सकृत्सकृत् । द्विराचम्य ततः शुद्धः स्मृत्वा विष्णुं सनातनम् ॥
(२१)- अप्रोक्षितजपस्थानाच्छक्रो हरति तज्जपम् । तन्मृदा-लक्ष्म कुर्वीत ललाटे तिलकाकृति ॥
(२२)- पादशेषं पीतशेषं सन्ध्याशेषं तथैव च । शुनो मूत्रसमं तोयं पीत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥
(२३)- सन्ध्याफलम् - सन्ध्यामुपासते ये तु सततं शंसितव्रताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम् (अत्रिः) । दिवा वा यदि वा रात्रौ यदज्ञानकृतं भवेत् । त्रिकालसन्ध्याकरणात्तत्सर्वं विप्रणश्यति । (याज्ञ.) ॥ सन्ध्याऽकरणे दोषः - नानुतिष्ठति यः पूर्वां नोपास्ते यश्च पश्चिमाम् । स शूद्रवद्बहिष्कार्यः सर्वस्माद् द्विजकर्मणः ॥ सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्वकर्मसु । यदन्यत्कुरुते कर्म न तस्य फलभाग्भवेत् । (दक्षः) । स्नानं सन्ध्यां त्यजन्विप्रः सप्ताहाच्छूद्रतां ब्रजेत् (कात्यायनः) ॥ दोषापवादः - देवाग्निद्विजविद्यानां कार्ये महति संस्थिते । सन्ध्याहानौ न दोषोऽस्ति यतस्तत्पुण्यसाधनम् ॥ सन्ध्यात्यागे प्रायश्चित्तं - सर्वथा सन्ध्यालोपे प्रति सन्ध्यमेकोपवासोऽवृतमष्टोत्तरशतसहस्रं वा गायत्रीजपः । अत्यशक्तौ सत्यां सन्ध्यालोपे शतगायत्रीजपः द्व्यहं त्र्यहं लोपे तदावृत्तिः ततः परं कृच्छ्रादि कल्प्यम् । (ध. सिं. सा.) । राष्ट्रभङ्गे नृपक्रोधे रोगार्त्ते सूतकेऽपि च । सन्ध्यावन्दनविच्छित्तिर्न दोषाय कदाचन । (जमदग्निः) ॥
इति गायत्र्यावाहनं सम्पूर्णम् ।
इति सन्ध्याप्रयोगः सम्पूर्णः ।
Proofread by Paresh Panditrao, NA, KS Sheshadri Sharma