उत्कलेषु संस्कृतचर्च्चा
लेखकः - नन्दप्रदीप्तकुमारः
सुरमुखरसभोक्त्रे भोगमोक्ष्यैकदात्रे
नवनिधिगुणधात्रे स्वात्मविज्ञानगोप्त्रे ।
सरलमधुरवक्त्रे लोककल्याणकर्त्रे
विपुलसुखविधात्रे संस्कृताय प्रणामः ॥
उत्कलीयाः संस्कृतप्रियाः । संस्कृतं सार्वभौमिकम् । अमरभाषा-समुज्ज्वलं संस्कृतं न कस्यापि विशिष्ट-जातेरुपकारकं नापि सांप्रदायिकत्वेन परिचितम्, अपितु समेषां मानव-जातीनां मंगलं विधातुं सर्वसमर्थमिति नातिशयोक्तिः । संस्कृतेषु सर्वादौ संगीतशास्त्रं विचार्यते । रसस्वरूपं संगीतम् । यं पीत्वा कृतकृत्यो जायते जनः । भारतीय-संस्कृतौ संगीतस्य स्थानं चरमं परमञ्च । कला-साहित्य-क्षेत्रे संगीतस्य प्राधान्यता दरीदृश्यते । जनजीवने संस्कृतिक्षेत्रे संगीतस्य महती आवश्यकता वर्तते । छन्दोवद्धं पद्यात्मकं लय-तालयुक्तं संगीतं वाद्य-नृत्यादिभिः लोलायितम् । उत्कलीय-आर्य-अनार्य-जनजातीनां सर्वेषां संगीतक्षेत्रे अवाधप्रवेशः । ते स्व-स्व भाषामाध्यमेन भावानुकूलं संगीतं रचयन्ति,परिवेषयन्ति च ।
संस्कृतभाषायां संगीतक्षेत्रे महाकवि-जयदेवः सर्वादौ सुपरिचितश्चिरनमस्यः, विश्वप्रसिद्ध उत्कलीयः । तन्निर्मितं गीतगोविन्दं न केवलं श्रीमन्दिरे अपि तु खिलेषु भारतवर्षेषु धर्मग्रन्थरूपेण विवेचितम् । पुरा श्रीजगन्नाथमन्दिरे देवदासी-नृत्यप्रथा प्रचलिता आसीत् । नृत्येन सह संगीतमनिर्वार्यमिति मनसि निधाय महाप्रभोः श्रीजगन्नाथस्य श्रीकृष्णस्वरूपं ध्यायं ध्यायं तन्निर्देशेन च कोमलकान्तपदावलिभिः सुसज्जितं जयदेवो गीतगोविन्दं रचितवान् । पश्चात् परवर्तिनो बद्धपरिकराः कवयः संगीतक्षेत्रे प्रविष्टाः । सफलीभूताश्च । समुत्पन्नेषु कविषु केषांचन नामानि अत्र न विस्मर्तव्यानि ।
कविचन्द्र-राय-दिवाकर-मिश्रेण निर्मितं तत्पृष्ठपोषक-गजपति-पुरुषोत्तमदेव-नाम्ना भणितं दशसर्ग-विशिष्टं ``अभिनव गीतगोविन्दम्'', पञ्चदश-शताब्यां राय-रामानन्देन लिखितं ``जगन्नाथवल्लभ'' -नाटकम्, जयदेवाचार्यस्य ``पीयूषलहरी'' - एकांकिका, यतीन्द्र-रघुत्तम तीर्थस्य ``मुकुन्दविलास'' -महाकाव्यम्, कृष्णदासकृत-``गीतप्रकाशः'', नित्यानन्दकविकृत ``शिवलीलामृतम्'', तकृत-'' श्रीकृष्णलीलामृतम्'', शतदेव-मिश्रस्य ``मुदितमाधवम्'', अनादि-मिश्रस्य ``मणिमाला'' -नाटिका-'' केलिकल्लोलिनी'' - ``रसगोष्ठी'' रूपकानि प्रणिधानयोग्यानि भवन्ति । षोडश-शताब्द्यां मोगल-साम्राज्ये सुपरिचित-आकवर-सभापण्डितः संगीतज्ञः कृष्णदास बडजेना महापात्रः ``गीतप्रकाशं'' रचितवान् । तस्मिन् समये हलधर मिश्रस्य ``संगीतकल्पलता'', हरिचन्दनस्य ``संगीत-मुक्तावली'', सप्तदश-शताब्द्यां रघुनाथ रथस्य ``नाट्यमनोरमा'' ``संगीतार्णव-चन्द्रिका'', नारायण मिश्रस्य ``संगीतसरणिः'', कविचन्द्र-पुरुषोत्तम-मिश्रस्य ``तालसर्वस्वः'', शार्गंदेवस्य ``संगीतरत्नाकरः'', पारलाखेमुण्डिराज-गजपति-जगन्नाथ-नारायणदेवस्य ``संगीतनारायणः'', पद्मनाभ-नारायण-देवस्य ``तालसर्वसारसंग्रहः'', ``चतुर्दण्डिप्रकाशिका'' - ``रागचित्रादीनि'' संगीत-पुस्तकानि रससिक्तानि सन्ति । अष्टादश-शताब्द्यां गोविन्द-कविभूषण-सामन्तरायस्य ``समृद्धमाधव'' -नाटकम्, कमल लोचन खड्गरायस्य ``संगीत चिन्तामणिः'', ``गीतमुकुन्दम्'', व्रजयुवविलासादीनि संगीत-शास्त्राणि च समुद्भवानि । काव्यालंकार-नाटक-एकांकिकादि-क्षेत्रेषु गंजाम-मण्डलाधिप-शेरगड-राज्याधिपति-जनार्दन-प्रोत्साहित-कविना शितिकंठेन द्वादशसर्गविशिष्टं ``गीतसीतावल्लभम्'' महाकाव्यं प्रस्तुतम् । द्वादशतताब्द्यां कोणार्क-सूर्य-मन्दिरनिर्मातृ नरसिंह देवस्य सभाकविना विद्याधरेण ``एकावलीनाटिका'' विनिर्मिता । विश्वप्रसिद्ध-विश्वनाथ कविराजेन ``साहित्यदर्पणः'', ``चन्द्रकला'' नाटिका अन्यानि बहुग्रन्थरत्नानि संपादितानि । चण्डिदासेन ``काव्यप्रकाशदीपिका'' विनिर्मिता । सान्धि-विग्रहिक-महामहोपाध्याय-सामन्तचन्द्रशेखरेण ``सिद्धान्तदर्पणः'' संपादितः । कृष्णानन्द-सान्धिविग्रह-महापात्रेण ``सहृदयानन्द'' -महाकाव्यं विरचितम् । राधामोहन बक्सिना ``भारत भ्रमण'' -काव्यमकारि । साहित्य क्षेत्रे कविचन्द्र भुवनेश्वर रथस्य ``लक्षणा परिणयः'', वीरबलभद्रपुर शासन निवासिनः मधुसूदन तर्क वाचस्पतेः ``हनुमत्संन्देशः'', ``तारा शशांकः'', ``मायाशवरी'', ``लक्ष्मीशतकं'', ``गजशतकं'', ``सोमनाथ-शतकानि च प्रसिद्धाः ग्रन्थाः । पुरी-सदाशिव-संस्कृत-संस्थानस्य प्रतिष्ठापकेन अध्यक्ष चरेण आचार्य हरिहर दाशेन च बहुग्रन्थाः विरचिताः । तिगिरिआ-निवासिना भुवनेश्वर-मिश्र-बडपण्डा-महोदयेन ``आनन्द-वृन्दावन-चम्पूः'' संकलितः । महामहोपाध्याय सदाशिव मिश्रेण ``चन्दन चम्पूः'', ``कल्यापत् धर्मसंग्रहौ'' च विरचितौ । सदाशिव-संस्कृत-महाविद्यालय- भूतपूर्वाध्यक्षेण विश्वनाथ-महापात्रेण ``काञ्ची विजयः'', ``सरस्वती विलासः'', ``सावित्री परिणयः'' प्रमुखाः ग्रन्था विलिखिताः । गोपबन्धु विद्याभूषणेन ``रुद्धद्वारः'', ``कन्योद-राजवंश चरितम्'', ``माठरवंशः'' ग्रन्थाः संकलिताः । कविशेखर-आर्त्तत्राण-मिश्रेण ``काशीशदर्पदलनं'' प्रस्तूतम् । सुदर्शन-पाठिना ``दीपिका नाठकम्'', ``सिंहल विजय नाठकम्'', ``करुणा पारिजातः'', ``पादुकाविजयः'' इत्यादीनि नाटकानि लिखितानि । ब्रह्मपुर-निवासिना अनन्त-त्रिपाठिना ``निबन्धमाला'', ``लावण्यवती'' - ``वैदेहीश विलासयोः संस्कृतानुवादाश्च `` संपादिताः । पण्डित -प्रबोध-कुमार-मिश्रेण ``मलय दूतम्'', ``स्वप्नदूतम्'', ``बन्दिन आत्मकथा'' दि ग्रन्थाः विरचिताः । एतदतिरिका अर्वाचिनेषु गोपीनाथ-महापात्रस्य ``कालिदास कवितारस-माधुरी'', ``जगन्नाथाष्टकम्'', ``दीनबन्ध्वष्टकम्'', कालिदासाष्टकानि अनुपमानि सन्ति । जगन्नाथ रथस्य ``अनुभूति शतकम्'', गोविन्दचन्द्र मिश्रस्य ``जयदेव प्रशस्तिः'', हरिहर नन्दस्य ``सिद्धान्त कौमुदी टीका'', हरेकृष्ण महतावस्य ``चाणक्य विजयम्'', चन्द्रशेखर मिश्रस्य ``जगन्नाथ शतकम्'', जयकृष्ण मिश्रस्य ``मातृमुक्ति मुक्तावली'', बानाम्बर आचार्यस्य ``केन्दुझर राजानः चरितम्'', सीतादेवी खाडंगायाः ``अरण्यरोदनम्'', विश्वनाथ वर्मणः ``श्रीवर्म रुक्मिणी परिणयः'', राधानाथ रायस्य ``भारती वन्दना'', वाउरी बन्धु नन्दस्य ``मनोदूतम्'', दयानिधि मिश्रस्य ``सूर्यदूतम्'', नीलकंठ वाचस्पतिनः ``गंगाधर चम्पूः'', सुदर्शन मिश्रस्य ``सुदर्शनानन्द चम्पूः'', गोपीनाथ दाशस्य ``श्रीदाश पुष्पाञ्जलिः'', मदनमोहन करस्य ``ग्रहयाग पद्धतिः'', त्रिविक्रम पतिनः ``गोपबन्धु स्मृतिः'', जगन्नाथ रथस्य ``नागरिकमुद्बोधनम्'', विषकंठ वाचस्पतिनः ``वाणीविलासः'', कामाक्षी प्रसाद शर्मणः ``कामाक्षी स्तोत्र रत्नमाला'', लडुकेश्वर शतपथिनः ``कालिदास दशकम्'', गोपीनाथ रथस्य ``विधिविडम्बनम्'', कृष्णचन्द्र आचार्यस्य ``सुकवि महिमा'', गुणनिधि त्रिपाठिनः ``पुरुषोत्तम माहात्म्यम्'', कुरामणि पाठिशर्मणः ``नियति'' पत्रिकायां लिखित-श्लोकाः, गणेश्वर रथस्य ``लिंगराजायतनम्'', आनन्द महापात्रस्य ``श्रीराधिका प्रपत्तिः'', वासुदेव महापात्रस्य ``सावित्री परिणयम्'', रमाकान्त मिश्रस्य ``महात्मागान्धीः'', हरेकृष्ण शतपथिनः ``कविशतकम्'', ``गंगाजल दूषितम्'', वनमालि-विश्वालस्य ``ऋतुपर्णा'', ``जिजिविषा'', ``विवेकलहरी'', ``व्यथा'', ``दारुब्रह्म'', ``प्रियतमा'' -प्रमुखाः ग्रन्थाः, केशव चन्द्र दाशस्य ``प्रणय प्रदीपम्'', ``हृदयेश्वरी'', ``महातीर्थम्'', ``अलका'', ``ईशा'', ``भिन्न पुलिनम्'', ``प्रतिपत्'', ``निकषा'', ``ऋतम्'', ``विसर्गः'','' शशिरेखा'', ``Oंशान्तिः'', प्रमुखाश्च बहुग्रन्थाः, हरेकृष्ण मेहेरस्य बहव अनुवादित-ग्रन्थाः, प्रदीप्त नन्दस्य ``श्रीक्षेत्रसुधानिधिः'', ``श्रीजगन्नाथ दर्शनम्'', ``भक्तिनिर्झरिणी'', ``शिवार्च्चन प्रदीपाः'' ग्रन्थाः, दिगम्बर महापात्रस्य ``उत्कलोदयः'', ``सुरेन्द्र चरित महाकाव्यम्'', ``ऋतुचक्रम्'', ``भवते रोचते यथा'', ``रंगरुचिरम्'', ``व्यस्तरागम्'' ग्रन्थाः, वैकुण्ठ विहारिनन्दस्य ``शरणागति स्तोत्रम्'' महामहोपाध्याय-पण्डित-गोविन्द चन्द्र मिश्रस्य ``श्रीसारला शतकं'', ``वैजयन्ती शतकं'', ``प्रसेन विजय चम्पूः'', ``श्रीराम लीलामृतम्'', ``वदनचन्द्र-प्रकाशिका'' दयो ग्रन्थाः, प्रमोद चन्द्र मिश्रस्य ``उत्कलगौरवम्'', ``अन्योक्ति पञ्चाशिका'', ``मूर्खशतकं'', ``व्योमयान शतकं'', ``चन्द्रदूतम्'', चान्यानि काव्यरत्नानि च सन्ति । उपर्युक्ताः संस्कृतज्ञाः उत्कलेषु शास्त्रिय-काव्य- संगीत-नाटक-अलंकार-गान्धर्व-एकांकिका-अभिनय-कला-संस्कृति-साहित्यादि-क्षेत्रेषु प्रशंसनीया भवन्ति ।
वैदिकक्षेत्रे अथर्व वेदस्य ``पैपल्लाद शाखा'' उत्कलेषु संगृहीता । भौम-सोमवंश-राजत्वसमये मुरारिकविना ``अनर्घ राघव'' -नाटकं प्रणीतम् । आचार्य-शतानन्देन ``भास्वती'' प्रकाशिता । तदतिरिक्तौ तेन ``शतानन्द रत्नमाला'', ``शतानन्द संग्रहः'' -नामकौ गन्थौ विरचितौ । पुरुषोत्तमदेवस्य राजनि वैष्णवधर्मो विस्तारितः । अस्मिन् समये धर्म-प्रचार-क्षेत्रे श्रीधरस्वामी, रघुत्तम तीर्थः, आनन्दगिरिः, राय रामानन्द-प्रमुखाः उत्कलीयाः वरेण्या-वैष्णवाः स्व स्व कार्याणि संपादितवन्तः ।
तक्षशिलायाः प्रधानाचार्यो माध्यमिकवादि-बौद्धनेता नागार्जुनोऽपि उत्कलीयः इति ऐतिहासिका निरूपयन्ति । पुरीमण्डलमण्डितः आर्या सप्तशत्याः लेखको गोवर्धनाचार्यः प्रसिद्धः । तदतिरिक्ताः नीलाम्बर आचार्य-उदयनाचार्य-बलभद्रादयो विद्वांसः उत्कलजननीं कृतार्थीकृतवन्तः । धर्मशास्त्रक्षेत्रेषु गंगवंश-युगीयाः वाजपेयिनः अग्रगण्याः । तेषु भारद्वाजगोत्र-शम्भुकर वाजपेयी प्रसिद्धः । तत्कृतिषु ``अग्निहोत्र होमपद्धतिः'', ``अग्निहोत्रहोमः'', ``प्रायश्चित पद्धतिः'', ``दर्श-पौर्णमासेष्टि पद्धतिः'', ``दुर्बलकर्म पद्धतिः'', ``निरुढ पशुयाग पद्धतिः'', ``स्मार्त्तरत्नावली'', प्रमुखाः ग्रन्थाः विश्व- प्रसिद्धाः । ``शम्भुकर पद्धतिः'' अस्य महान् धर्मशास्त्रिय-ग्रन्थः । त्रयोदश-शताब्दीय- विद्याकर वाजपेयिना अष्टभागात्मको नित्याचार पद्धतिर्विनिर्मिता । अधुना एसिआटिक् सोसाइट् द्वारा प्रकाशिता च । विद्याकरस्य प्रियशिष्य-रामचन्द्र वाजपेयिना नैमिष्यारण्ये बहुकालं संन्यस्य बहुग्रन्थाः विरचिताः ।
महाराज-पुरुषोत्तम-देवेन ``अभिनव गीतगोविन्दम्'', ``मुक्तिचिन्तामणिः'', ``गोपालार्चनपद्धतिः'', ``नाममालिका'', ``आनन्दविलासः'', ``दशग्रीव वधः'', ``जानकी प्रमोदः'', ``कुवलयाश्वचरितम्'', ``अभिनव वेणीसंहारम्'', ``दुर्गोत्सवः'', ``भुवनेश्वरी पूजा'', एवमन्ये ग्रन्थाः विरचिताः । विंशति-सर्गात्मकं ``दशग्रीव वध'' -नाटकं कवीन्द्र-मार्कण्डेयस्य कृतिरिति केचन मन्यन्ते । तेन पुरुषोत्तमदेवस्य नाम्ना भणितम् ।
पञ्चदश-शतकस्य मुकुन्ददेवस्य सभापण्डितेन कृष्णदास-बडजेना-महापात्रेण ``गीतप्रकाशकः'' ग्रन्थो विरचितः । पुरुषोत्तम-मिश्रेण ``नीलाद्रिनाथ-शतकम्'', नैषधचरित टीका-प्रसूतं ``भागवत महाकाव्यम्'', ``रामचन्द्रोदय काव्यम्'', संगीतनारायणादीनि बहुशास्त्राणि विरचितानि । अष्टादश-शताब्दि-मण्डित-पण्डित-कौण्डिन्य-गोत्रिय-रघुनाथ-दाशेन बहुग्रन्थाः संकलिताः । तेषु ``भट्टीकाव्य-टीका'', ``साहित्य-भूषणम्'', ``वृत्तावलिः'', ``कालनिर्णयः'', ``श्राद्धनिर्णयः'', ``उत्पात तरंगिणी'', ``न्याय रत्नावलिः'', ``रघुवंश टीका'', ``अमरकोशटीका'', ``काव्यप्रकाश टीका'', ``शिशुपालवध टीका'', ``वनदुर्गा पूजा'', ``बर्द्धमान प्रकाशः'', ``कारक निर्णयः'', ``वैद्य कल्पलता'', ``सार सिद्धान्त संग्रहा'' ख्याः व्याकरणग्रन्थाश्च प्रसिद्धाः वर्तन्ते । हरेकृष्णपुर शासन-निवासिना गदाधर-राजगुरुणा ``गदाधरपद्धतिः'' संपादिता । अष्टादशाध्यायविशिष्टोऽयं ग्रन्थः संप्रति अष्टाध्यायविशिष्टतया उपलभ्यते ।
नाटकक्षेत्रे भट्टनारायणः श्रेष्ठनाटककारः । तेन ``वेणीसंहार'' -नाटकं विलिखितम् । राज्ञः कपिलेश्वरस्य ``परशुराम विजयः'', नारायणानन्दस्य ``श्रीरामचन्द्रानन्दम्'', जीवदेव- पुत्रस्य द्वितीय जयदेवस्य ``पीयूष लहरी नाटिका'', ``वैष्णवामृत नाटकम्'', च प्रमुखानि सन्ति ।
अभिधान-क्षेत्रे पुरुषोत्तमदेवस्य ``त्रिकाण्ड शेषः'', ``हारावली'', मेदिनीकरस्य ``मेदिनी'' कोशाः श्रेष्ठाः । व्याकरण-क्षेत्रे मार्कण्डेय मिश्रस्य ``प्राकृत सर्वस्वः'', जुमरस्य ``जुमर व्याकरणम्'', रामभद्रस्य ``सिद्धान्त चन्द्रिका'', अनुभूति स्वरूपाचार्यस्य ``सारस्वत व्याकरणम्'', ``प्रबोध चन्द्रिका'' दीनि दृष्टिपथे विलसन्ति ।
तन्त्रग्रन्थेषु ``उड्डियान तन्त्रम्'' ``उडभास्वर तन्त्रम्'' ``उड्डिश'' तन्त्राणि च उत्कलेषु विनिर्मितानि । अन्येषु तन्त्रग्रन्थेषु गोदावर मिश्रस्य ``यन्त्र चिन्तामणिः'', ``शारदार्च्चन पद्धतिः'', पुरुषोत्तमदेवस्य ``भुवनेश्वरी पल्लवः'', ``प्राकृत चण्डी'', विद्याधर बाजपेयिनः ``शक्ति प्रतिमा प्रतिष्ठा'', वर्द्धन महापात्रस्य ``दुर्गोत्सव चन्द्रिका'', वासुदेव रथस्य ``भुवनेश्वरी प्रकाशः'',लक्षेश्वर रथस्य ``ज्ञानावली'' तन्त्राणि च स्मर्तव्यानि ।
दर्शनक्षेत्रेऽपि उत्कलीया धुरन्धरा आसन् । ज्ञानसिद्धेः कर्ता इन्द्रभूतिः, बौद्ध-दार्शनिको धर्मकीर्त्तिः, नागार्जुनादयश्च उत्कलीय- सन्तानाः आसन् । श्रीधरस्वामिनः ``गीता-भागवत टीके'' प्रसिद्धे । वालेश्वर-रेमुणा-भूमिगौरवस्य बलदेव विद्याभूषणस्य ब्रह्मसूत्रोपरि ``गोविन्दभाष्यम्'' प्रसिद्धम् । एतदतिरिक्तं तेन ``ऐश्वर्यकादम्बिनी'', ``प्रमेय रत्नावली'', ``लघुभागवतामृतम्'', ``काव्यकौस्तुभः'', ``विष्णुसहस्रनाम भाष्यम्'', ``सिद्धान्तरत्नम्'', ``भगवद्गीताभाष्यम्'', वेदान्त स्यमन्तकादयः बहुग्रन्थाः विरचिताः । जगन्नाथ रथस्य ``जैनदर्शनम्'', लोकनाथ शास्त्रिणः ``सिद्धान्त मुक्तावली टीका'', दामोदर महापात्रस्य ``सर्वदर्शन कौमुदी'', ``योगतत्त्व वारिधिः'', प्रो०नीलकंठ-शतपथिनः ``सामान्य-दर्शनम्'', ``दर्शनेषु तत्त्वचतुष्टयम्'', शिवार्च्चनपद्धत्यादयो ग्रन्था अनुपमाः । प्रो० प्यारीमोहन पट्टनायकस्य ``न्याय परिभाषा'', ``न्यायसूत्र वात्स्यायन भाष्यस्य रैखिक प्रतिनिरूपणम्'', ``वैशेषिकसूत्रोपस्कारस्य रैखिक प्रतिनिरूपणम्'', ``मीमांसा परिभाषायाः रैखिक प्रतिनिरूपणम्'', ``सांख्यकारिकायाः रैखिक प्रतिनिरूपणम्'', ``वेदान्तसारस्य रैखिक प्रतिनिरूपणम्'' इत्यादयो ग्रन्थाः प्रसिद्धाः रेखाचित्रपरकाः सन्ति । प्रो० प्रलय कुमार नन्दस्य ``योगलक्षण-विमर्शः'', ``अक्षपादीय-कणादीय-दर्शनयोः जातिस्वरूपविमर्शः'' इति द्वौ ग्रन्थौ प्रसिद्धौ ।
गवेषणाक्षेत्रे डाॅ सत्यनारायण राजगुरुः, केदार नाथ महापात्रः, ऐतिहासिको विनायक मिश्रः, पण्डित नीलकंठ दाशः, कृष्णचन्द्र राजगुरुः, अध्यापक-भगवान-पण्डादयः उत्कलीय-विद्वांसः अग्रगण्याः राजन्ते । केचन ऐतिहासिकाः कालिदास-दिङ्नागौ, उत्कलीयौ इति समामनन्ति, तन्मृग्यम् । अन्ततो गत्वा संस्कृतं प्रति उत्कलीयानां अवदानं चिरस्मरणीयं न विस्मरणीयमित्युक्त्वा लेखं समापयामि । अलमतिविस्तरेण । जयतु संस्कृतम् । जयतु उत्कलम् । जयतु भारतम् ।
--- लेखकः - नन्दप्रदीप्तकुमारः
सहायकग्रन्थाः -
१- A History of Sanskrit Literature. Macdonell 1899
२- History of Sanskrit Literature. Dr. S N Dasgupta and Dr. S.K De 1941
३- The Literature of Orissa vol-2 W W Hunter
४- Descriptive Catalogs of Sanskrit Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal.
५- Bihar and Orissa Research Society, Odisha Acedemy.
६- Inscription of Orissa. Vol-1, 2 and 3 Prof- S N Rajguru
७- Govardhan Acharya and Udayana Acharya-Kedarnath Mohapatra O. H.P. J. Vol-7
८- Kabi Udayanacharya, Jhankar 3rd year 6th vol
९- ओडिआ साहित्य कु उत्कलीय संस्कृतिर दान- केदारनाथ महापात्र, ओडिआ साहित्य एकादेमी भुवनेश्वर, १९८२
१०- The contribution of utkal to Sanskrit literature. Dr. K.B.Tripathy
११- संस्कृत साहित्यर इतिहास- डाॅ गोपीनाथ महापात्रः
१२- ओडिशारे संस्कृत चर्च्चार परंपरा- ओडिशा साहित्य एकाडेमी-१९८२
Written by Dr. Pradipta Kumar Nanda, Kendrapara, Orisa pknanda65 at gmail.com