तीर्थाटनम्
प्रथमखण्डः ।
मन्दस्मितार्द्रवदनं करुणामयलोचनम् ।
गुरुवायुपुरोद्भासि पूर्णे ब्रह्म समाश्रये ॥ १॥
मनसः शान्तिमाधातुं तीर्थाटनमनुष्ठितम् ।
स्मृत्या रोमन्थायमानो वर्णयामि यथामति ॥ २॥
किरातवपुषं देवं परमं कुलदैवतम् ।
तीर्थयात्रासमुद्युक्तः प्रार्थये भक्तिपूर्वकम् ॥ ३॥
``नमस्ते शबराकार भगवन् भक्तरक्षक ।
प्रसीदः भूयान्निर्विघ्नमिदं तीर्थाटनं मम'' ॥ ४॥
ततः प्रसन्नहृदयः प्रस्थितः स्वगुहादहम् ।
नानाभक्तममाकाणां सायं गुरुपुरीमगम् ॥ ५॥
प्रातर्गुरुमरुद्गेहे लब्धं निर्माल्यदर्शनम् ।
दृष्टं भगवतो रूपं सर्वालङ्कारभूषितम् ॥ ६॥
ततश्चाभ्यङ्गसुस्नातं पट्टकौपीनधारिणम् ।
किरीटिनं मन्दहाससुन्दरास्येन्दुमण्डलम् ॥ ७॥
करुणामृतनिष्यन्दिविलोलनयनाञ्चलम् ।
कदलीपक्कसंशोभिवामेतरकराम्बुजम् ॥ ८॥
मनोज्ञशैशवावस्थं कृष्णं गुरुमरुत्पतिम् ।
दूष्ट्वानन्दाश्रुसंरुद्धकण्ठेन प्रर्थितं मया ॥ ९॥
हरे, कृष्ण, दयासिन्धो गुरुवायुपुरीपते ।
रम्यं भळद्रूपमिदं नित्यं मनसि भासताम् ॥ १०॥
भवत्प्रसादाद्भूयान्मे तीर्थाटनमिदं शुभम् ।
यतोऽहमाप्नुयां शान्तिं मानसीमनपायिनीम् ॥ ११॥
अनन्तरं चक्रधरबिजेल्वानेन सूरिणा ।
साकं संप्रस्थितं प्रातर्गुरुवायुपुरान्मया ॥ १२॥
केरलान् द्रविडांश्चापि नानादृश्यमनोहरान् ।
ग्रामांस्त्वथैव नगरान् दृष्ट्वा हृष्टान्तरात्मना ॥ १३॥
प्राप्ता साये सुमम्पन्ना रम्या सा त्रिशिरःपुरी ।
यस्याः समीपे कावेरी प्रवहत्यतिपावनी ॥ १४॥
प्राह्णे परेद्युर्नगरे तत्र संस्कृतपण्डितैः ।
मण्डिता परिषत्सम्यगारब्धातिमहीयसी ॥ १५॥
निमन्त्रितौ द्रविडगैर्बुधैस्तदधिकारिभिः ।
आवां सन्निहितौ तत्र सदसि प्रीतिपूर्वकम् ॥ १६॥
तस्मिन् संस्कृतसाहित्यपरिषद्वार्षिकोत्सवे ।
बिजेल्वानः सुधीरासीदग्रासनपदे वृतः ॥ १७॥
तस्य प्रभाषणं सारसम्पूर्णे प्रौढसुन्दरम् ।
आनन्दतुन्दिलांश्चके सदस्यान् पण्डितोत्तमान् ॥ १८॥
अपराह्णे चानुबद्धा परिषत्सा गरीयसी ।
निशायां तत्र सदसि चलच्चित्रं प्रदर्शितम् ॥ १९॥
औत्तराहक्षेत्रजातं यावद्वदरि विश्रुतम् ।
गङ्गादीनि च तीर्थानि तत्र दृष्टानि यन्मया ॥ २०॥
तदेतत्काकतालीयमभूत्तीर्याटकस्य मे ।
केवलं दाक्षिणात्येषु तीर्थेष्वटनमिच्छतः ॥ २१॥
अथापरन्द्युरुषसि श्रावणोत्सववासरे ।
गिरिदुर्गमहाक्षेत्रमगमं सुहृदा समम् ॥ २२॥
यो भाति त्रिशिरःपुर्यो शैलः कृष्णशिलामयः ।
विदारितस्य तस्यान्तः शिलज्ञैः परमादुभुतम् ॥
अनेकतलसङ्क्लृप्तं नानादेवालयान्वितम् । २३
शृङ्गाग्रपर्यन्तशोभिशिलासोपानसुन्दरम् ॥ २४॥
अत्युच्चशैलशिखारप्रतिष्ठितगणेश्वरम् ।
पुराणशिल्पवैदग्ध्यसर्वस्वमिव सेभृतम् ॥ २५॥
गिरिदुर्गक्षेत्रमिदं ``पल्लवा'' निरमापयन् ।
मध्यमेऽत्र तले रम्ये महार्हं मन्त्रमण्डपम् ॥ २६॥
सन्दृष्टं पल्लवानां तद्विनायकसुरक्षितम् ।
गूढनिर्गमने शैलगुहामार्गोऽत्र निर्मितः ॥ २७॥
तत्रोपदेवानानम्य शिल्पान्युद्वीक्ष्य विस्मितः ।
शैलशृङ्गं समारुह्र चाद्राक्षं गणनायकम् ॥ २८॥
तं तुङ्गपीबराकारं मनोज्ञमुकुटाञ्चितम् ।
धीरपिङ्गलनेत्रान्तनिस्सरत्करुणामृतम् ॥ २९॥
एकदन्तं दीर्घशुण्डामृष्टतुन्दं चतुर्भुजम् ।
महागणपतिं देवं व्यनमं भक्तिपूर्वकम् ॥ ३०॥
कर्पूरनीराजनादि कारयित्वा प्रसन्नधीः ।
अनौषं विघ्नराजं तं कृताञ्जलिपुटो मुदा ॥ ३१॥
यस्य कृपामृतवर्षा-
त्सम्पन्ना याति सर्वतोभद्रा ।
त्रिशरःपुरी स देवो
ददातु नः शाश्वतानि भव्यानि ॥ ३२॥
``भगवन्, गणनाथ, विभो,
भक्तं दुःखार्दितं भवद्दासम् ।
पादब्जप्रणतममुं''
दृष्ट्याऽनुगृहाण शान्तिदायिन्या ॥ ३३॥
ततश्चात्युन्नते शैलशृङ्गे तिष्ठन् सकौतुकम् ।
अपश्यं परितः कृत्स्नां नगरीं रम्यदर्शनम् ॥ ३४॥
किञ्चादूरे विराजन्तीं सुदीर्घा च सुविस्तृताम् ।
पुण्योदकां तीर्थवरां कावेरीं तां दृशाऽपिबन् ॥ ३५॥
तस्याः पारेऽहमद्राक्षं जम्बुकेश्वरगोपुरम् ।
अत्युन्नतं रम्यरूपं दर्शनादेव पापहम् ॥ ३६॥
अथावरुह्र शैलेन्द्रशृङ्गन्मित्रसमन्वितः ।
प्राह्णे साहित्यपरिषत्सम्मेलनमुपागमम् ॥ ३७॥
बहवः कवयस्तत्र काव्यैः स्वस्वविनिर्मितैः ।
सभासदः सहृदयान् पण्डितान् समतोषयन् ॥ ३८॥
तत्राहमपठं ``प्रेमसायुज्यं'' नव्यकल्पनम् ।
गीतकाव्यं मदीयं तत्सदस्यैरनुमोदितम् ॥ ३९॥
अपराह्णे सम्मिलिता परिषद्विततार मे ।
विरुदं चापि ``सरससाहितीवल्लभा''ह्वयम् ॥ ४०॥
अथ प्रभाषितं तत्र नातिसंक्षेपविस्तरम् ।
गैर्वाण्या काव्यसौन्दर्यमर्माणि स्पृशता मया ॥ ४१॥
दिनद्वयेऽपि सदसि तत्र विख्यातपण्डिताः ।
दर्शनेषु च साहित्ये प्रभाषणमकुर्वत् ॥ ४२॥
द्वेधाप्यमृतभाषात्वं संस्कृतस्यावबोधयन् ।
पण्डितानां वाग्विलासस्तत्र सम्याग्व्यजृम्भत ॥ ४३॥
एवं संस्कृतसाहित्यपरिषद्वार्षिकोत्सवः ।
सरस्वतीपुण्यतीर्थस्नानं मे मनसो व्यधात् ॥ ४४॥
अथान्यस्मिन् दिने प्रातः प्रस्थितं सुहृदा सह ।
कर्तुं मया पुण्यतमे कावेरीस्नानतर्पणे ॥ ४५॥
कावेर्यां स्नानघट्टोऽस्ति योऽम्बामण्डपसंज्ञितः ।
श्रीरङ्गक्षेत्रसविधे प्रथितो भक्तसङ्कुलः ॥ ४६॥
तत्र वी वीकलस्वानमुद्गिरन्ती सुहासिनी ।
पुण्यतीर्थवरा देवी कावेरी वन्दिता मया ॥ ४७॥
``नमस्ते देवि कावेरि, पुण्यस्नानं करोम्यहम् ।
भूयासं पापनिर्मुक्तः प्रशान्तहृदयः सदा'' ॥ ४८॥
ततर तीर्थाम्बुनि स्वच्छशीतलेऽनेकमञ्जनैः ।
भक्त्याऽकार्षकमहं पुण्ये कावेरीस्नानतर्पणे ॥ ४९॥
अथाहं गोपुरैस्तुङ्गैः शिलाशिल्पमनोहरैः ।
प्राकारैरुन्नतेर्नानाकक्ष्यावीथीभिरावृतम् ॥ ५०॥
श्रीरङ्गनाथक्षेत्रं तत् प्राविशं भक्तिनिर्भरः ।
नानाभक्तवरित्राणं स्मृतिह्र्मदयमाविशत् ॥ ५१॥
भक्त्युन्मादामृताम्भोधिनिमग्नहृदयान्तरः ।
व्यहरद्यत्र चैतन्यो विश्वं विस्मापयंश्चिरम् ॥ ५२॥
तदिदं वैष्णवं धाम विशतो हृदयं मम ।
जातं प्रसन्नमानन्दसम्प्लवे लीनमञ्जसा ॥ ५३॥
उपर्युत्खचितानेकसौवर्णफलकोज्वले ।
तत्र गर्भगृहे भान्तं महान्तं नागशायिनम् ॥ ५४॥
मन्दहासाञ्चितमुखं श्रीभूमिभ्यामुपासितम् ।
श्रीरङ्गनाथमद्राक्षं हर्षोत्फुल्लविलोचनः ॥ ५५॥
मयाविनम्रशीर्षेण बद्धाञ्जलिपुटेन च ।
पुण्यैकदृश्यो भगवान् रङ्गनाथोऽभिसंस्तुतः ॥ ५६॥
``श्रीरङ्गनाथ, भगवन् करुणैकसिन्धो,
मां पाहि दुःखशतधारविदीर्णचितम् ।
दिष्ट्या भवत्सविधमागतवांस्तु भूयात्
सोऽयं प्रशान्तहृदयस्तव दासदासः ॥ ५७॥
अत्यन्तपावनतमे मरुदालये श्री-
रङ्गे च मङ्गलतमे हरिभक्तिरङ्गे
पश्यामि तुल्यरुचि भान्तमहं भवन्तं
त्वय्यस्तु मे रतिरनन्तसुखस्वरूपिन् ॥ ५८॥
श्रीरङ्गनाथ, प्रणतार्तिहारिभिः
सुमङ्गलैर्मुग्धतमैर्विलोचनैः ।
दयामयैर्मे वितराखिलप्रभो,
प्रशान्तिमानन्दधनामनश्वरीम् ॥ ५९॥
ततः प्रतिनिवृत्यहमदूरे जम्बुकेश्वरम् ।
महाक्षेत्रं शिलशिल्पशोभितं प्राविशं मुदा ॥ ६०॥
तत्र पुण्यतमे क्षेत्रे भक्तसङ्घसमाकुले ।
शुद्धे गर्भगृहे गुल्फमात्नतीर्थजलाप्लुते ॥ ६१॥
निर्भान्तं लिङ्गरूपेण शङ्करं भक्तवत्सलम् ।
प्रणम्य प्रार्थयं चैवं भक्तिगद्गदया गिरा ॥ ६२॥
श्रीजम्बुकेश्वर, नतप्रिय, दीनबन्धो,
श्रीपार्वतीहृदयवल्लभ, दिव्यमूर्ते ।
दासोऽस्मि देव, तव; हे भगवन् प्रसन्न -
स्त्वं देहि भक्तिममलां मनसश्च शान्तिम् ॥ ६३॥
इत्यभिष्टूय तुष्टोऽहं निवृत्तो जम्बुकेश्वरात् ।
संप्रापं ससुहृद्वासगृहं ``मायवरं'' वरम् ॥ ६४॥
मध्याह्ने कृतकृत्यः स विजेल्वानः प्रसन्नधीः ।
प्रतस्थे मामुपामन्त्र्य गुरुवायुपुरं प्रति ॥ ६५॥
अथैकाको वासगृहे विश्रान्तोहं व्यचिन्तयम् ।
तीर्थाटनस्य पुण्यस्य प्रभावं मत्र्यजीविते ॥ ६६॥
मनसा न्यनमे साधूस्त्यक्तकौटुम्बिकव्यथान् ।
नित्यतीर्थाटकान् भक्तिज्ञानसंशुद्धजीवितान् ॥ ६७॥
द्वितीयखण्डः ।
अथ तस्मिन् दिने सन्ध्याकाले सममिलं मुदा ।
गुरवायुपुरादभ्यागतैस्तीर्थाटकेरहम् ॥ १॥
तत्र मित्रं कविः कृष्णनुण्णिः पत्नी च मामिका ।
कृष्णन्नम्पूपिरिश्चासीत् सकुटुम्बः सुहृत्तमः ॥ २॥
सुसज्जबस्साख्यमहावाहनेन समागताः ।
सर्वेऽपि ते व्यदृश्यन्त सोत्साहास्तुष्टमानसाः ॥
निशायां त्रिशिरःपुर्यो विश्रान्तास्तीर्थचारिणः ।
प्रगे ययुश्च कापेरीं श्रीरङ्गं जम्बुकेश्वरम् ॥ ३॥
एतेषां तीर्थमुख्यानां पुनर्दर्शनभाग्यतः ।
मनो मदीयमात्मानं धन्यधन्यमममन्यत ॥ ४॥
ततः प्रस्थाय पूर्वाह्णे कुम्भकोणं समागतः ।
दृष्ट्वाऽनमस्तेत्र तीर्थे कुम्भमेलास्पदं मुदा ॥ ५॥
ततश्च सारङ्गपाणिक्षेत्रं सर्वे प्रपेदिरे ।
शाङ्र्गपाणिं तत्र भान्तं प्रणेमुर्भक्तिपूर्वकम् ॥ ६॥
ततो निर्गत्य मध्याह्ने प्राप्तास्तञ्जापुरीं समे ।
यत्र भाति महाक्षेत्रं विख्यातं बृहदीश्वरम् ॥ ७॥
शिलाशिल्पाञ्चितमहागोपुरे क्षेत्रसत्तमे ।
पुण्ये गर्भगृहे भाति शिवलिङ्गं बृहत्तमम् ॥ ८॥
तच्च चन्द्रकलाधारि स्फुरद्दीपप्रकाशितम् ।
दृष्ट्वा भक्त्या प्रणम्यैवं प्रार्थयं तं महेश्वरम् ॥ ९॥
``शम्भो महादेव, पादप्रणते भृतके मयि ।
निधेहि दृष्टें सदयां भायासं शान्तमानसः'' ॥ १०॥
तत्र शिलाशताकीर्णे विस्तृते बाह्रमण्डपे ।
शेते नन्दी कृष्णशिलाशिल्परूपो बृहद्वपुः ॥ ११॥
वीक्ष्य तं चेतनमिव प्रहर्षोत्फुल्लमानसाः ।
नत्रातिष्ठाम सर्वेऽपि वयं चित्रार्पिता इव ॥ १२॥
ततस्तस्मान्महाक्षेत्राद्विख्याताटुबृहदीश्वरात् ।
निवृत्य तदनु प्राप्ताः स्वामिशेकं मनोहरम् ॥ १३॥
आस्यायं तत्र विश्रान्ताःक्षेत्रोपान्ते वयं समे ।
सायमुद्धाटितं क्षेत्रे प्रविष्टास्तत्र सादरम् ॥ १४॥
यत्राऽस्ते भगवान् स्फन्दः शिलासोपानसुन्दरे ।
भक्तसङ्गसमाकीर्णे शैलशृङ्गे समुन्नते ॥ १५॥
नानावर्णाञ्चितशिलाशिल्पैः सम्मोहनं दृशाम् ।
परिपूतं महाक्षेत्रं गुहस्यैतत् सुविश्रुतम् ॥ १६॥
कार्तिकेयं समानम्य स्वामिनं तं महौजसम् ।
मनसा प्रार्थयं चैवं बद्धाञ्जलिपुटो मुदा ॥ १७॥
``देवसेनापते, स्वामिन्, धर्मसंस्थापक, प्रभो ।
प्रसीद पाददासे मय्यन्तः शान्तिं विधेहि मे ॥ १८॥
भवन्तं करुणापूर्णे मयूरवरवाहनम् ।
भवसन्तारकं देवं तारकान्तकामाश्रये'' ॥ १९॥
ततः प्रतिननिवृत्याहं सर्वैश्च सहयात्रिकैः ।
समागमे निशीथिन्याः प्रापं पुण्यं चिदम्बरम् ॥ २०॥
यत् पुराणेषु विख्यातं पुण्यक्षेत्रं पिनाकिनः ।
यत्र प्रतिष्ठितः साक्षान्नटराजो महेश्वरः ॥ २१॥
तस्य सन्दर्शनादेव प्रहृष्टे मम चेतसि ।
विख्याता नन्तनाराद्या भक्ताः सन्निधिभग्ययुः ॥ २२॥
दीर्घयात्रापरिश्रान्ता रात्रौ तीर्थाटका वयम् ।
प्रशान्तपावने तत्र क्षेत्रोपान्ते विशश्रमुः ॥ २३॥
प्रगे परन्द्युस्तत्क्षेत्रं तुङ्गगोपुरवप्रकम् ।
शिलाशिल्पसहस्राढ्यं प्राविशं भक्तिपूर्वकम् ॥ २४॥
अद्राक्षं तत्र निर्भान्तं नटराजं जगत्प्रभुम् ।
अपूजये भक्तिपूर्वे स्तोत्रविल्वदकैरहम् ॥ २५॥
``चराचरात्मकं विश्वं यदीयनटनात्मकम् ।
वन्दे चिदम्बराधीशमाद्यं नाट्यकलागुरुम् ॥ २६॥
विचित्रपादविन्यासतालध्वनिततदिङ्मुखम् ।
निकुञ्चितैकपादं तं नटराजं नमाम्यहम् ॥ २७॥
भ्रूलताचालनैर्दृष्टिविलासैरङ्गहारकैः ।
विश्वभावान् भावयन्तं नटराजमुपास्महे ॥ २८॥
सुव्यक्तसच्चिदानन्दं दयाञ्चितदृगञ्जलम् ।
वन्दे दिगम्बरं देवं चिदम्बरनटेश्वरम् ॥ २९॥
यन्नाट्यशास्त्रविज्ञानाद्भरताद्या महर्षयः ।
नाट्याचार्याः समभवन्नटराजं तमाश्रये ॥ ३०॥
नानामुद्राञ्चितानेकविमोहनकराञ्चलम् ।
नृत्तश्लथजटाभारं भावयेऽहं महानटम्'' ॥ ३१॥
नीराजनं कारयित्वा कर्पूरज्योतिषा ततः ।
प्रसाद भस्म तत् पूतं सादरं स्वीकृतं मया ॥ ३२॥
उपदेवान् समानम्य शिलायां तत्र कल्पितम् ।
व्यलोकयं शिल्पशतं विस्मयानन्दसम्प्लुतः ॥ ३३॥
नाट्यशास्त्रप्रसिद्धानि मुद्राजालानि गोपुरे ।
अङ्गहाराश्च विविधाः समुत्कीर्णाः शिलासु ये ॥ ३४॥
चिराद्दिदृक्षितास्ते च मया साधु निरीक्षिताः ।
अपूर्वदर्शनात्तस्मादात्मा संप्राप निर्वृतिम् ॥ ३५॥
ततश्चिदम्बरात् प्राह्णे प्रस्थाय वयमागताः ।
सायं लक्ष्प्रीविलासाढ्यां प्रथितां मधुरापुरीम् ॥ ३६॥
पाण्ड्यराजस्तिरुमलनायकः ख्यातविक्रमः ।
तत्र यां शिल्पसम्पन्नां राजधानीमकल्पयत् ॥ ३७॥
तामवालोकयं नष्टशिष्टां विस्मितमानसः ।
तत्राद्राक्षं सम्भृतानि पुरावस्तुशतानि च ॥ ३८॥
शिल्परत्नानि विविधान्यद्भुतं व्यदधुः परम् ।
मन्त्रमण्डपमद्राक्षं राज्ञः शिल्पोपशोभितम् ॥ ३९॥
अथ सन्ध्यारागशुभन्नानाविस्तृतवीथिकाम् ।
विक्रेयवस्तुम्पूर्णमहापणगणान्विताम् ॥ ४०॥
उत्तुङ्गसौधनिकरदर्शनीयां जनाकुलाम् ।
मधुरानगरीं दृष्ट्वा हर्षे चाद्भुतमध्यगाम् ॥ ४१॥
मीनाक्षीमन्दिरोपान्ते सर्वे तीर्थाटका निशि ।
सुखं विश्रम्य नवतां लेभिरे विगतक्लमाः ॥ ४२॥
ततः प्रभाते प्रथमं सपत्नीकः सहानुगः ।
प्राविशं तद्गुहक्षेत्रं कुण्डं श्रीपरपूर्वकम् ॥ ४३॥
दृष्ट्वाऽनम्य च सेनान्यं प्रार्थयं सुसमाहितः ।
``स्वामिन्, भयेभ्यस्त्रायस्व मनसः शान्तिरस्तु मे'' ॥ ४४॥
अथ नत्वा तथैवोपदेवान् शिल्पान्युद्वीक्ष्य च ।
मीनाक्षीमन्दिरं प्राप्य देवीं भक्त्या समानमम् ॥ ४५॥
``मीनाक्षि, मधुरानाथे, जगदम्ब, नमोऽस्तु ते ।
सर्वविद्यात्मिके, देवि, प्रकाशस्व सदा हृदि'' ॥ ४६॥
ततः प्रविश्य महितं सुन्दरेश्वरमन्दिरम् ।
प्रणम्य प्रार्थयं भक्त्या भगवन्तं महेश्वरम्'' ॥ ४७॥
``मीनाक्षीप्राणसर्वस्व, नमस्ते सुन्दरेश्वर ।
सच्चिदानन्दरूपं ते भासतां हृदये मम'' ॥ ४८॥
ततः प्रविश्य विस्तीर्णे सहस्रास्तम्भमण्डपम् ।
नानाशिल्पान्यद्भूतानि पुरावस्तुशतानि च ॥ ४९॥
सप्तस्वरस्तम्भजातं तत्रापि च विशेषतः ।
अद्राक्ष; मश्रौषमेवं स्तम्भोत्यं स्वरसञ्चयम् ॥ ५०॥
गायन्तमिव पाण्ड्यानां शिल्पवैदग्ध्यसद्यशः ।
निमग्नमद्भुतानन्दसङ्करे मन्मनस्तदा ॥ ५१॥
ततो निर्गत्य पुरतो गोपुरे शिल्पसुन्दरे ।
लग्नां दृष्टिं समाकृष्य कथञ्चित् प्रस्थिता वयम् ॥ ५२॥
दीर्घां यात्रा समारब्धा पुण्यं रामेश्वरं प्रति ।
प्राहुणे प्रहृष्टहृदयैरस्माभिस्तीर्थचारिभिः ॥ ५३॥
अनेकान् ग्रामनगरान् विविधान् जनसञ्चयान् ।
जावासविहीनांश्च प्रदेशानतिविस्तृतान् ॥ ५४॥
दर्शेदर्शमनाख्येयनानाभावाञ्चितान्तरः ।
नाविदं दीर्घयात्रोत्थं क्लेशजातमिहाण्वपि ॥ ५५॥
समुद्रोपरि सा वह्निशकटेनाल्पवेगिना ।
यात्रा विचित्रमानन्दमतनोन्मानसे मम ॥ ५६॥
सन्ध्यातपसमारक्तचेलाञ्चितकलेवराः ।
ननृतुर्वीचिकास्तत्र हहन्त्यो मानसं मम ॥ ५७॥
नानाताललयोन्मेषा तासां सा गानवैखरी ।
व्यासिञ्चिदमृतासारैर्मदीयानन्दवल्लरीम् ॥ ५८॥
एवमानन्दनिष्यन्दस्नानपूतहृदन्तराः ।
सायङ्काले वयं प्राप्ताः पुण्यं रामेश्वरं समे ॥ ५९॥
क्षेत्रोपान्ते निशां नीत्वा प्रभाते शान्तमानसाः ।
समुद्रतीरं संप्राप्ता नानाभक्तजनाकुलम् ॥ ६०॥
तत्रापश्याम विविधवेषभाषासमन्वितान् ।
नानादेशागतान् पुण्यतीर्थस्नानाय सङ्गतान् ॥ ६१॥
बालारुणकरामृष्टनृत्यद्वीचीकलस्वनम् ।
भक्तसङ्घैरनुष्ठीयमानस्नानक्रियाविधिम् ॥ ६२॥
तीरोपान्तसमुद्रं तं पुण्यतीर्थमनुत्तमम् ।
आलोक्यभूविम वयमानन्दामग्नचेतसः ॥ ६३॥
कोटितीर्थे समुद्रेऽत्र स्नानं कृत्वा यथाविधि ।
क्षेत्रपिण्डं व्यतनुम श्रद्धाभक्तिसमन्विताः ॥ ६४॥
अथ पापोपशान्त्यर्थे पितृप्रीत्यर्थमेव च ।
सपत्नीकः समुद्रेऽत्र पुनः स्नानं समाचरम् ॥ ६५॥
पुरोहितेन निर्दिष्टौ दूरतोऽत्र महाम्बुधौ ।
धनुष्कोटी रामसेतुञ्चापि सङ्कल्प्य वन्दितौ ॥ ६६॥
हन्त! प्रकृतिविक्षोभाद्दुर्दिष्टप्रारावोदितात् ।
नातिदूरे भूतकले समुद्राप्लाविताविमौ ॥ ६७॥
पुनर्दानादिकं कृत्वा पुण्यतीर्थेषु भूरिषु ।
उपरामेश्वरक्षेत्रमभिषेकोऽप्यनुष्ठितः ॥ ६८॥
ततो रामेश्वरक्षेत्रं नानाशिल्पोपशोभितम् ।
तुङ्गगोपुरवप्राढ्यमुपदेवैरधिष्ठितम् ॥ ६९॥
प्रविश्यान्तर्मया दृष्टं सीतारामप्रतिष्ठितम् ।
शिवलिङ्गं महापुण्यं दिव्यचैतन्यभास्वरम् ॥ ७०॥
कृताञ्जलिपुटो भक्त्या मुकुलीभूतलोचनः ।
प्रणम्यचास्तौषमेवं महादेवं जगत्पतिम् ॥ ७१॥
नमः शिवायः भगवन्, महादेव, महेश्वर ।
चन्द्रशेखर, विश्वात्मन् दिष्ट्या दृष्टो भवान्मया ॥ ७२॥
सर्वप्रायश्चित्तमस्तु प्रणामोऽयं भवत्पदे ।
प्रभो, प्रतिगृहाणामुं तथैवानुगृहाण माम् ॥ ७३॥
यथा दुरितजातं मे झटित्येव विनश्यति ।
सहस्राभानावुदिते गाढमन्धं तमो यथा'' ॥ ७४॥
कर्पूरनीराजनादि कारयित्वा प्रसन्नधीः ।
विभूत्यादिकमादाय प्रसादं निर्वतोऽभवम् ॥ ७५॥
अथोपदेवाननमं तत्रापि च विशेषतः ।
सीतारामौ धर्ममूर्ती लक्ष्मणो भ्रातृदैवतः ॥ ७६॥
हनूमान् स्वामिभक्तश्च महावीरो महाबलः ।
भारतस्यादर्शभूता इमे समाभिवान्दिताः ॥ ७७॥
प्रसार्य भावनापक्षं मन्मनोविहगस्तदा ।
आदिकाव्यस्यान्तरिक्षे विजहार विशृङ्खलम् ॥ ७८॥
ततो निर्गत्य पुरतो विस्तृते बाह्रमण्डपे ।
अपश्यमद्भुतानन्दनिष्पन्दीकृतलोचनः ॥ ७९॥
मनोहरं शिलाशिल्पं हिमाद्रिशिखरोपमम् ।
श्वेतं महोक्षमारम्यवर्णशिल्पकलाञ्चितम् ॥ ८०॥
ककुद्मन्तं तीक्ष्णशृङ्गं धीरोद्धतविलोचनम् ।
शयानं पीवराकारं जीवन्तमिव नन्दिनम् ॥ ८१॥
प्रदक्षिणीकृत्य भक्तिपूर्वे तं शम्भुवाहनम् ।
कृतार्थः सन्निवृत्तोऽहं महाक्षेत्रात् प्रसन्नधीः ॥ ८२॥
तृतीयखण्डः ।
तीर्थयात्रामुख्यलक्ष्यं साधयित्वा प्रहर्षिताः ।
कन्याकुमारीमुद्दिश्य ततः संप्रस्थिता वयम् ॥ १॥
आपूर्वाह्णादानिशं सा दीर्घा यात्रा प्रवर्तिता ।
प्रायस्तीर्थाटकास्तत्र बभूवुः श्रान्तमानसाः ॥ २॥
विचित्रवैविध्यजुषां भूभागानां निरीक्षणात् ।
अन्वभूवं महानन्दं व्यस्मरं श्रान्तिवैधुरीम् ॥ ३॥
मार्गमध्ये तिरिच्चन्तूरिति प्रख्यातमुत्तमम् ।
कार्तिकयमहाक्षेत्रं दृष्टं सायं जनाकुलम् ॥ ४॥
पुनरुन्मेषमापन्नाः सर्वेऽपि सहयात्रिकाः ।
स्वामिनं गुहमानम्य भक्त्या संप्रार्थितं मया ॥ ५॥
``शिवशक्त्योरेकरूपं भगवंस्त्वां नमाम्यहम् ।
प्रसीद मयि दासेऽस्मिन् मनःशान्तिं विधेहि मे'' ॥ ६॥
उत्तुङ्गनानावप्राढ्यं सशिल्पोन्नगोपुरम् ।
दर्शे दर्शे महाक्षेत्रं सन्तुष्टास्तीर्थचारिणः ॥ ७॥
ततः प्रस्थाय सर्वेपि नवत्वमुपलम्भिताः ।
नक्तं द्वितीययामे तु प्राप्ताः कन्याकुमारिकाम् ॥ ८॥
तत्रोविताः पुरे नव्ये विवेकानन्दसंज्ञिते ।
अन्येद्युरुषसि प्राप्ता वयमब्धितटं मुदा ॥ ९॥
सूर्योदयदिदृक्षाऽसीदुद्वेका हृदयेषु नः ।
तदा मेघावृतं जातं हन्तः प्राचीदिशामुखम् ॥ १०॥
तथापि वीचीसंक्षोभिसमुद्रत्रयमेलनम् ।
निरीक्ष्य हर्षोन्मत्ताऽभूच्चेतना सर्वथैव नः ॥ ११॥
तुङ्गैस्तरङ्गसङ्घातैः समाक्रान्ना पदे पदे ।
समुद्रवेला तत्रास्मद्विहारास्पदतां गता ॥ १२॥
केचिदागुल्फपातिन्या वीच्या लीलां वितेनिरे ।
अन्ये चाजानुपातिन्या चिक्रिडुस्तुष्टमानसाः ॥ १३॥
परे दूरे स्थितास्तुङ्गतरङ्गाघातचातुरीम् ।
ददृशुः सर्व एवासन्नानन्दोन्मत्तचेतसः ॥ १४॥
इतस्ततः समुद्रेऽत्र यन्त्रनौकाश्चकाशिरे ।
विकारतरले चित्ते सङ्कल्पा विविधा इव ॥ १५॥
समुद्रेऽनतिदूरे सा दृष्टातिमहती शिला ।
अत्युग्रवीचिकाघाते चिरारब्धेपि निश्चला ॥ १६॥
स्वामी विवेकानन्दोऽत्र स्थित्वा पूर्वं दिनत्रयम् ।
ध्यानमग्नोऽभवद्यत्र निर्मितं मन्दिरोत्तमम् ॥ १७॥
शिल्पवैदग्ध्यनिष्पन्नजीवचैतन्यभासुरा ।
महती प्रतिमा तत्रस्थापिता तस्य योगिनः ॥ १८॥
तस्याश्चाभिमुखं तत्र प्रतिच्छन्दद्वयं स्थितम् ।
श्रीरामकृष्णदेवस्य शारदामातुरेव च ॥ १९॥
प्रशान्तं पावनं तत्र कलितं ध्यानमन्दिरम् ।
पुरा यत्र स्थितोऽवापमवाच्यामात्मनिर्वृतिम् ॥ २०॥
कन्याकुमारीपादब्जचिह्नं यत्रावभासते ।
तत् स्थानं शिल्पसुभगं कृत्वाऽत्र परिरक्षितम् ॥ २१॥
एतत्सर्वं यथाध्यक्षं चकाशे स्मृतिमण्डले ।
मनसाऽनम्यचास्तौषं विवेकानन्दयोगिनम् ॥ २२॥
``योगत्रयविशुद्धात्मन्नापादानशतानि ते ।
गायन्ति त्यत्पदोपान्ते नम्रा वारिधिवीचयः ॥ २३॥
समुद्रत्रयसंयोगस्तीर्थतीर्थीभवत्ययम् ।
वतस्त्वत्पाद संस्पृष्टां शिलां स्पृशति वीचिभिः ॥ २४॥
सन्देशं भारताम्बाया रत्नमध्यात्मदर्शनम् ।
चिरात्कालिकमालिन्यग्रस्तमस्तप्रभं स्थितम् ॥ २५॥
पुनः श्रीरामकृष्णेन शाणघर्षणशोधितम् ।
विश्वप्रेमार्द्रचित्तेन धीरेण भवता स्ययम् ॥ २६॥
चक्रवालान्तविलसत्प्रभामण्डलशोभितम् ।
कृत्वा लोकायोपहतं नमस्ते विश्ववन्धवे ॥ २७॥
त्वां शङ्करस्यावतारं महायोगिन्, नमाम्यहम् ।
दययाऽनुगृहाणामुं मनसः शान्तिरस्तु मे ॥ २८॥
समुद्रदृश्यादाकृष्य सर्वे दृष्टिं कथञ्चन ।
निवृत्य तीरादम्भोधे देवीक्षेत्रे प्रपेदिरे ॥ २९॥
तत्र गर्भगृहे भान्तीं नानालङ्कारशोभिताम् ।
देवीं कन्याकुमारीं तां दृष्ट्वा मुमुदिरे समे ॥ ३०॥
सौन्दर्यसारसर्वस्वमेकत्राहितमद्भुतम् ।
देवीस्वरूपं दृष्ट्वा तत्सर्वे विस्मितमानसाः ॥ ३१॥
बद्धाञ्जलिपुटा नम्राः स्थिताश्चित्रार्पिता इव ।
अनावमहमेवं तामानन्दामग्नमानसः ॥ ३२॥
कलाविद्यात्मिके देवि, सच्चिदानन्दविग्रहे ।
कन्याकुमारी भवती नित्यं मनसि भासताम् ॥ ३३॥
सर्वङ्कामदुधे, देवि, प्रसीद प्रणते मयि ।
त्वद्भक्तिपरमानन्दे मग्नं भवतु जीवितम् ॥ ३४॥
अथ संप्रस्यिताः सर्वे स्यानन्दूरपुरं प्रति ।
मध्येमार्गे क्षेत्रमुख्यं शुचीन्द्रं संप्रपेदिरे ॥ ३५॥
शुद्धिस्थानं महेन्द्रस्य पुराणप्रथितं महम् ।
क्षेत्रमेतदतो लेभे शुचीन्द्रव्यपदेश्यताम् ॥ ३६॥
सत्यासत्यपरीक्षाऽभूद्यत्र पूर्वे महाद्भुता ।
तत्फलं लभ्यते हस्ते तप्ताज्यपरिमज्जिते ॥ ३७॥
शिलाशिल्पाञ्चितोत्तुङ्गमहागोपुरसुन्दरम् ।
अत्युच्चवप्रवलयमुपदेवैरधिष्ठितम् ॥ ३८॥
क्षेत्रमेतत्प्रविश्याहं महादेवमुमापतिम् ।
मध्याह्नपूजावसाने व्यनमं भक्तिपूर्वकम् ॥ ३९॥
``स्वामिन्, महादेवशम्भो, प्रसीद प्रणते मयि ।
येनाहमाप्नुयां शान्तिं मानसीमनपायिनीम् ॥ ४०॥
पुष्पाञ्जलिं कारयित्वा प्रसादं परिगृह्र च ।
सन्तुष्टचित्तः प्रतिष्ठं सहान्यैस्तीर्थचारिभिः ॥ ४१॥
अपराह्णे च संप्राप्तं सुन्दरं जनसङ्कुलम् ।
तुङ्गलौघणाकीर्णं स्यानन्दूरं पुरोत्तमम् ॥ ४२॥
श्रीपद्मनाभक्षेत्रस्य पुरतस्तुङ्गगोपुरम् ।
पद्मतीर्थे च निकषा विश्रामः साधु सेवितः ॥ ४३॥
सायमुद्धाटिते क्षेत्रे प्राविशं तत्र सादरम् ।
वप्रान्तः श्रीबलिगृहं शिलाशिल्पोपशोभितम् ॥ ४४॥
दर्शं दर्शमहं भक्त्या प्रादक्षिण्यं समाचरम् ।
अपश्यं बृहतः कांस्यशरावान् शिल्पसुन्दरान् ॥ ४५॥
दृष्टो बलिगृहस्तम्भे समुत्कीर्णो महत्तमः ।
हनुमान् नवनीतं यत्तस्य पादे समर्पितम् ॥ ४६॥
पिपीलिकादूषितं वा द्रुतं वा न भविष्यति ।
भगवानाञ्जनेयः स वन्दितो नन्दता मया ॥ ४७॥
``रामनामामृतास्वादमुकुलीभूतलोचनम् ।
आनन्दाश्रुसमासिक्तगण्डं वातात्मजं भजे ॥ ४८॥
यद्वलं रामनामकं मनोवाक्वायकर्मसु ।
भक्तोत्तमं सर्वशक्तं मारुतिं प्रणमाम्यहम्'' ॥ ४९॥
अथ चैकशिलामात्र निर्मित परमद्भुतम् ।
अद्राक्षं मण्डपं तत्र नानाशिल्पकलाञ्चितम् ॥ ५०॥
पुरतः शिल्पसुभगमुखमण्डपशोभितम् ।
दृष्ट्वा गर्भगृहं हृष्टो दिदृक्षुदेवमास्थितः ॥ ५१॥
श्रीपद्मनाभो भगवानुदात्तमधुराकृतिः ।
अनन्तशयने शेते प्रसन्नवदनाम्बुजः ॥ ५२॥
शिरो मध्यं तथा पादौ कमाद्वारत्रयेण हि ।
वीक्षितुं शक्यमस्माभिस्तादृग्वैष्णवविग्रहम् ॥ ५३॥
महत्तमं वीक्ष्य हर्षविस्मयस्तिमितेक्षणः ।
अस्तौषं तं पद्मनाभमहं सुविहिताञ्जलिः ॥ ५४॥
स्वामिन्ननन्तवनदृष्टमरुत्पुरेश,
श्रीविल्वमङ्गलसमर्चितचारुमूर्ते ।
श्रीपद्मनाभ, भगवन्, करुणैकसिन्धो,
त्वय्यस्तु मे रतिरनन्तपुराधिवासिन्! ॥ ५५॥
अनन्तपद्मनाभ, त्वत्पादपद्मे पताम्यहम् ।
कृपया देहि भगवन्, मनःशान्तिमनुत्तमाम् ॥ ५६॥
अथ तीर्थाटकाः सर्वे सायं सन्तुष्टमानसाः ।
उद्दिश्य मारुतागारं कृतकृत्याः प्रतस्थिरे ॥ ५७॥
रात्रौ तृतीययामे तु प्राप्ता गुरुममरुत्पुरीम् ।
परस्परमुपामन्त्र्य सर्व जग्मुर्यथागतम् ॥ ५८॥
स्नात्वा चाहं सपत्नीकः पुण्यं तैलाभिषेचनम् ।
शङ्खाभिषेकं चाद्राक्षं हरेर्गुरुपुरीपतेः ॥ ५९॥
नैवेद्यं नवनीतेन मधुरैः कादलैरपि ।
सितापुञ्जैश्च निर्वृत्तमास्वाद्य प्रीतमुत्थितम् ॥ ६०॥
गृहीतकैशोरवेषं पूर्णं ब्रह्म सनातनम् ।
कृष्णं मरुत्पुराधीशं दृष्ट्वाऽनन्दाश्रुसम्प्लुतः ॥ ६१॥
गद्गदारुद्धकण्ठश्च प्रणम्य विहिताञ्जलिः ।
न्यवेदयं प्रार्थयं च भगवन्तं दयानिधिम् ॥ ६२॥
``गुरुवायुपुराधीश भवत्करुणया मया ।
अविघ्ना तीर्थयात्रेयं सुखं परिसमापिता ॥ ६३॥
बहूनां पुण्यतीर्थानां विभूतीनां तव प्रभो ।
निषेवणात् प्रशान्तात्मा सत्सङ्गाश्च प्रसन्नधीः ॥ ६४॥
प्रत्यागतोऽस्मि भगवत्पादमूलमुपासितुम् ।
मज्जीवितमिदं भूयद्भवच्चरणसेवनम् ॥ ६५॥
शुकनारदमुख्याश्च ये भागवतसत्तमाः ।
नित्यतीर्थाटकाः सिद्धा भवद्भक्ता गुरूत्तमाः ॥ ६६॥
तद्दर्शितेन मार्गेण मन्मनस्त्वत्कृपाबलात् ।
करोतु नित्यमध्यात्मतीर्थाटनमतन्द्रितम्'' ॥ ६७॥
अथ च स्वगृहं प्राप्तः प्राक् सूर्योदयकालतः ।
किरातमूर्तिं नत्वाहं प्रार्थयं भक्तिपूर्वकम् ॥ ६८॥
कामक्रोधादिदुर्जन्तून् नाशयन् निशितैः शरैः ।
किरातमूर्ते, स्वान्तं मे शान्तं कुरु तपोवनम् ॥ ६९॥
इति श्रीवासुदेवन् एलयथेन विरचितं तीर्थाटनं सम्पूर्णम् ।