पुरुषार्थनिर्णयः
पुरुषार्थदानदक्षं पुरुहूतप्रमुखनिर्जराराध्यम् ।
पुरुषार्थसिद्धयेऽहं पुरुषं कृष्णाद्यपिङ्गलं नौमि ॥ १॥
तत्र तावत्कः पुरुषार्थो नाम? न तावदनुकूलपुत्रमित्रकलत्रादिः;
तदनित्यत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् । न च ``एतत्त्रयं
जगति पुण्यकृतो लभन्ते'' इति तस्यापि सुकृतसाध्यत्वेन
नित्यत्वमिति शङ्क्यं; न हि जलजन्यत्वसाम्येऽपि
बुद्बुदतरङ्गफेनवारिजानां स्थिरत्वसाम्यमस्ति; तस्माद्धर्मार्ध-
काममोक्षाश्चत्वारः पुरुषार्थाः । तत्र धर्मो नाम--आशुविनाशिनां
विहितकर्मणां कालान्तरभाविफलजनकत्वान्यथानुपपत्त्या
कल्प्यमानोऽदृष्टपदार्थविशेषः । तथा
हि--यागगङ्गास्नानशिवपूजादीनां हविःप्रक्षेपण-
गङ्गाजलमज्जनशिवलिङ्गादिषु पुष्पक्षीरादिसमर्पणादिरूपाणां
यावत्कार्योत्पादास्थायित्वस्य सार्वलौकिकत्वात्तत्कल्पने तु
फलाव्यवहितप्राक्क्षणवृत्तिस्वस्वव्यापारान्यतरकत्वरूपफल-
जनकत्वस्य कालान्तरकृतकर्मणामपि सूपपादकत्वात् । अर्थो
नाम-पूर्वोक्तधर्मानुकूलयागादिसाधनीभूतधनधान्यादिः ।
कामस्तु-उक्तधर्मजनककर्मसु प्रवर्तकः ``धर्मो मे
भूयात्'' इतीच्छारूपः । न तु निषिद्धकर्मकारकः कामः, तस्य
पुरुषार्थभावात्प्रत्युत पुरुषदुःखहेतुत्वात् । किञ्च, भगवद्गीतायां
भगवानप्येवमाह--
``धर्म्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि
भरतर्षभ'' इति ।
मोक्षस्तु--तत्त्वज्ञानैकसाध्यः । तत्स्वरूपमुन्तरत्र वर्ण्यते ॥
अत्रेदं चिन्त्यते--चतुर्ष्वप्येतेषु कः परम इति । न च
पुरुषार्थत्वाविशेषाच्चत्वारोऽपीमे समाना एवेति निश्चेतुं शक्याः ।
न हि मनुष्यत्वाविशेषेऽपि सर्वेऽपि मनुष्याः समाना उपलभ्यन्ते;
कश्चित्प्रभुः, कश्चिद्भृत्यः, कश्चित्सुखी, कश्चिदुःखीति
भेददर्शनात् । तस्मात्प्राप्तं पुरुषार्थत्वाविशेषेऽपि चिन्त्यमेतेषु
पारम्यमिति । न चार्थकामौ परमौ, तयोर्धर्महेतुत्वेन धर्म
एवोपक्षीणतया स्वतः पुरुषार्थत्वाभावात् । अत एव न धर्मोऽपि परमः
पुमर्थः; तस्य स्वर्गादिसाधनत्वेनोपसर्जनत्वात् । तथा हि श्रुतिः --
``ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत'' ``वायव्यश्वेतमालभेत
भूतिकामः'' इति स्वर्गादिसाधनत्वमाह धर्मस्य । न चेयं श्रुतिर्न
``धर्मस्य स्वर्गकारणत्वमाह,'' अपि तु ज्योतिष्टोमादेरिति वाच्यम् ।
यागादेर्धर्मव्यापारकत्वस्यावश्यकल्प्यतया धर्मस्य स्वर्गकारणताया
धर्मिग्राहकमानसिद्धत्वात् । न चैतेषां त्रयाणां पुरुषार्थत्वमपि
सम्भवति ।
तथा हि--
पुरुषार्थो नाम--वस्तुतः सुखम्, दुःखाभावो वा । तथा च
लोकेऽनुभवः-- ``इष्टं मे भूयादनिष्टं मे मा भूत्''
इति । न चेमे त्रयः सुखं दुःखाभावो वा । तर्हि, कथमेतेषां
पुरुषार्थकोटिप्रविष्टत्वमिति चेत्, तत्साधनत्वादिति ब्रूमः । यथा
लाङ्गलस्य जीवनत्वाभावेऽपि जीवनसाधनत्वेन ``लाङ्गलं
जीवनम्'' इति प्रयोगः, तद्वत्पुरुषार्थसाधनत्वेनैतेषु
पुरुषार्थपदप्रयोगः । किञ्चैतेषामनित्यत्वादपि न
परमपुरुषार्थत्वम् । तथा हि-अर्थकामयोस्तावत्प्रत्यक्षेणैवानित्यत्वम् ।
धर्मस्य त्वतीन्द्रियत्वेन श्रुत्या स्मृत्या चावगम्यते । तथा च
श्रुतिः-- ``यद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते, एवमेवामुत्र
पुण्यचितो लोकः क्षीयते'' इति । स्मृतिश्च- ``क्षीणे
पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति'' इति । तर्हि कः परमपुरुषार्थ इति
चेन्मोक्ष एवेत्यवेहि । तथा हि-- तस्य ``ब्रह्मविदाप्नोति परम्''
इत्यादिश्रुत्या सुखस्वरूपत्वस्य, ``तरति शोकमात्मवित्'' इत्याद्यया
च दुःखनिवृत्तिरूपत्वस्य च प्रतिपादनात्स्वतः पुमर्थत्वम्, नित्यत्वं
च ``न स पुनरावर्तते'' ``तेषां न पुनरावृत्तिः''
``एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते''
इत्यादिश्रुतिभ्यः ॥
``आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनारावर्तिनोऽर्जुन ।''
``मामुपेत्य पुनजन्म दुःखालयमशाश्वतम् ।
नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥''
``इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥''
``यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ।''
इत्यादिस्मृतिभ्यश्च । किञ्च, अनित्यविलक्षणत्वादपि नित्यत्वम् ।
लोक उत्पाद्यप्राप्यसंस्कार्यविकार्याणामनित्यत्वं दृष्टम् । न चासौ
मोक्ष उत्पाद्यः; नित्यो हि मोक्षः सर्वैर्मोक्षवादिभिरभ्युपगम्यते
। नापि प्राप्यः, आत्मस्वरूपत्वेन नित्याप्तत्वात् । नापि संस्कार्यः,
नित्यशुद्धनिरतिशयत्वान्मोक्षस्य । नापि विकार्यः,
कूटस्थब्रह्मस्वरूपत्वान्मोक्षस्य । तस्मान्नित्यत्वात्स्वतः
पुमर्थत्वाच्च मोक्ष एव परमपुरुषार्थः । न च ``अक्षय्यं
ह वै चातुर्मास्ययाजिनः सुकृतम्'' ``अपाम सोमममृता
अभूम'' इत्यादिश्रुतिभिः कर्मफलस्यापि नित्यत्वप्रतिपादनात्कथं
मोक्षस्यैव नित्यफलत्वमिति वाच्यम्; अस्याः श्रुतेः ``यत्कृतकं
तदनित्यम्'' इति न्यायोपेतया ``तद्यथेह'' इत्यादिश्रुत्या
बाधेन अत्रत्याक्षय्यामृतपदयोः आभूतसम्प्लवस्थायिस्थानपरत्वस्यैव
वक्तव्यत्वात् ।
तथा च स्मृतिः---
``आभूतसम्प्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यते'' । इति ।
इत्थं हि व्यवस्था-श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे ॥ंउसारेण स्मृतिर्नेया, श्रुत्योः
परस्परं विरोधे न्यायोपेतश्रुत्यनुसारेण श्रुत्यन्तरं नेयमिति । तस्मान्मोक्ष
एव नित्य इति सिद्धम् ॥ ,
मोक्षो नाम-सालोक्यसामीप्यसारूप्यसायुज्यकैवल्यभेदेन पञ्चविधः ।
``तत्र सालोकव्यं तत्तदुपास्यदेवतावासस्थानभूतलोकप्राप्तिः ।
सामीप्यमुपास्यदेवतासमीपवर्तनम् । सारूप्यं देवतासमानाकारदेहप्राप्तिः ।
सायुज्यं सगुणस्य देवतारूपस्य अहङ्ग्रहेणोपासनां कुर्वतः उपास्य-
देवतातादात्म्यम् । कैवल्यं तु सच्चिदानन्दनित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभाव-
प्रत्यगभिन्नकूटस्थनह्मस्वरूपेणावस्थानम् । इदमेवाविद्यानिवृत्तिपदेना-
प्यभिधीयते । तथा चोक्तम्-
``अविद्यास्तमयो मोक्षः सा च बन्ध उदाहृतः । '' इति ।
``निवृत्तिरात्मा मोहस्य ज्ञातत्वेनोपलक्षितः ।'' इति च ।
अपि च,
``तस्मादविद्यास्तमयो नित्यानन्दप्रतीतितः ।
निःशेषदुःखोऽभेदाच्च पुरुषार्थः परो मतः ॥'' इति ।
इयं कैवल्यरूपा मुक्तिरेव मुख्या । तथा च सूतसंहितायां
स्वस्वरूपावस्थानमुक्तिं प्रकृत्य--
``षड्भावविक्रियाहीना शुभाशुभविवर्जिता ।
सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्ता सत्यविज्ञानरूपिणी ॥
केवलं ब्रह्मरूपोक्ता सर्वदा सुखलक्षणा ।
न हेया नाप्युपादेया सर्वसम्बन्धवर्जिता ॥
न दृष्टा न श्रुता विष्णो न चास्वाद्या न तर्किता
सर्वावरणनिर्मुक्ता न विज्ञेया निराश्रया ॥
वाच्यवाचकनिर्मुक्ता लक्ष्यलक्षणवर्जिता ।
सर्वेषां प्राणिनां साक्षादात्मभूता स्वयम्प्रभा ॥
प्रतिबन्धविनिर्मुक्ता सर्वदा परमार्थतः ।
अविचारदशायां तु प्रतिबद्धा स्वमायया ॥
एषैव परमा मुक्तिः प्रोक्ता वेदार्थवेदिभिः ।
अन्याश्च मुक्तयः सर्वा अपराः परिकीर्तिताः ॥ '' इति ।
न चान्यासु सालोक्यादिरूपासु कथं मुक्तिशब्दप्रयोग इति वाच्यम्;
ताः प्राप्तानां पुनरावृत्त्यभावेन क्रमेण मुख्यमुक्तिदर्शनात्तासु
मुक्तिशब्दोपचारः ।
तथा चोक्तम्--
``ब्रह्मणा सह ते सर्वे सम्प्राप्ते प्रतिसञ्चरे ।
परस्यां ते महात्मानः प्रविशन्ति परं पदम् ॥'' इति ।
न चास्याः कूटस्थब्रह्मस्वरूपाया मुक्तेः स्वतःसिद्धतया तदर्थं
मुमुक्षूणां गुरूपसदनविचारादिषु प्रवृत्तिर्न स्यादिति वाच्यम्;
तस्याः स्वतःसिद्धत्वेऽपि विस्मृतकण्ठचामीकरन्यायेनाज्ञातत्वेन
तत्प्राप्त्यै मुमुक्षूणां विचारादिषु प्रवृत्युपपत्तेः ।
विस्मृतकण्ठचामीकरन्यायस्त्वेवं-कश्चित्पुरुषः स्वकण्ठस्थमेव
चामीकरं विस्मृत्य ``अहो मदीयश्चामीकरः कुत्र वा स्थापितः
केन वापहृतः'' इतीतस्ततः पर्यटन्कुत्राप्यलब्ध्वा बहुधा
शोचंस्तिष्ठति । अत्रान्तरे कश्चनागत्य चूते- ``तावके कण्ठ
एव खलु चामीकरो वर्तते, किमर्थं भवान् महान्तं शोकमापन्नः''
इति । स तद्वाक्यश्रवणानन्तरं यथा स्वकण्ठस्थमेव चामीकरं ज्ञात्वा
अलब्धस्य लाभादिव तुष्यतीति । अनेन न्यायेन स्वतऽसिद्धापीयं मुख्या
मुक्तिरात्मस्वरूपा अज्ञातत्वेन अलब्धेव सती स्वलाभाय कारणमपेक्षत
एवेति युक्ता तदर्थं मुमुक्षूणां प्रवृत्तिः । कारणं तु ज्ञानमेव;
``नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय'' ``तरति शोकमात्मवित्'' ।
``नास्त्यकृतः कृतेन । तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्''
ब्रह्मविदाप्नोति परम् ``ब्रह्मविद्ब्रह्मैव भवति'' ``स यो
ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति''
इत्यादिश्रुतिभ्यः ॥
``बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।''
``ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ॥''
इत्यादिस्मृतिभ्यश्च । तज्ज्ञानं कीदृशमित्यपेक्षायां
अपरोक्षानुभूतौ श्रीमद्भगवत्पादैः--
``ब्रह्मैवाहं समः शान्तः सच्चिदानन्दलक्षणः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥
निर्विकारो निराकारो निरवद्योऽहमव्ययः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥
निरामयो निराभासो निर्विकल्पोऽहमाततः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥
निर्गुणो निष्क्रियो नित्यो नित्यमुक्तोऽहमच्युतः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥
निर्मलो निश्चलोऽनन्तः शुद्धोऽहमजरोऽमरः ।
नाहं देहो ह्यसद्रूपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥ '' इति ।
``तत्त्वमसि'' ``अहं ब्रह्मास्मि'' ``अयमात्मा ब्रह्म''
``प्रज्ञानं ब्रह्म'' इति महावाक्यजन्याखण्डाकारवृत्त्यपरनामकम् ।
तत्प्राप्त्युपायस्तु श्रुतौ ``आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो
मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः'' इति, ``शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः
श्रद्धावित्तो भूत्वाऽऽत्मन्येवात्मानं पश्येत्'' इत्यादिवाक्यैरुद्घुष्यते ।
पाद्मे शिवगीतायां च--
``कथं भगवतो ज्ञानं शुद्धं मर्त्यस्य जायते ।
तत्रोपायं हर ब्रूहि मयि तेऽनुग्रहो यदि ॥''
इति श्रीरामेण पृष्टः सन् श्रीभगवानाह--
``विरज्य सर्वभूतेभ्य आविरिञ्चिपदावधि ।
घृणां वितत्य सर्वत्र पुत्रमित्रादिकेष्वपि ॥
श्रद्धालुर्मुक्तिशास्त्रेषु वेदान्तज्ञानलिप्सया ।
उपायनकरो भूत्वा गुरुं ब्रह्मविदं व्रजेत् ॥
सेवाभिः परितोष्यैनं चिरकालं समाहितः ।
सर्ववेदान्तवाक्यार्थं शृणुयात्सुसमाहितः ॥
सर्ववेदान्तवाक्यानां मयि तात्पर्यनिश्चयम् ।
श्रवणं नाम तत्प्राहुः सर्वे ते ब्रह्मवादिनः ॥
लोहमण्यादिदृष्टान्तयुक्तिभिर्यद्विचिन्तनम् ।
तदेव मननं प्राहुर्वाक्यार्थस्योपबृंहणम् ॥
निर्मोहो निरहङ्कारः समः सङ्गविवर्जितः ।
सदा शान्त्यादियुक्तः सन्नात्मन्यात्मानमीक्षते ॥
यत्सदा ध्यानयोगेन तन्निदिध्यासनं स्मृतम् ।
सर्वकर्मक्षयवशात्साक्षात्कारोऽपि चात्मनः ॥
कस्यचिज्जायते शीघ्रं चिरकालेन कस्यचित् ।'' इति ।
तस्माद्ब्रह्मज्ञानैकसाध्यः स्वस्वरूपावस्थानलक्षणो
मोक्ष एव परमः पुरुषार्थ इति सर्वं चतुरश्रम् ॥
पुरुषार्थनिर्णयोऽयं गुरुवरकृपया मया व्यरचि ।
वीक्ष्य प्रयान्तु मोदं विद्वांसो वीतमत्सरास्तमिमम् ॥
इति शृङ्गेरि श्रीजगद्गुरु श्रीसच्चिदानन्दशिवाभिनवनृसिंह-
भारतीस्वामिभिः विरचितः पुरुषार्थनिर्णयः समाप्तः ।
Proofread by PSA Easwaran