महापुरुष अच्युतानन्ददासः
लेखकः - नन्दप्रदीप्तकुमारः
``पञ्चसखा'' युगस्य न केवलं ओडिआ साहित्यक्षेत्रे प्राधान्यता वर्तते अपितु उत्कलीय सामाजिकस्थथा आध्यात्मिकयुगस्य अभ्युदय अत्र संघटते इति नैव अत्युक्तिः । महान् साधकः एवं कविः अच्युतानन्दः ओडिआभाषा साहित्ये उत्कलीयधर्मधारायां च अभूतपूर्वो विस्मयः । षोडशशताब्द्यां तल्लेखनीद्वारा अजस्र संहिताः,पुराणानि,गीताः, वंशानुचरितानि,मालिकाः,राहासाः,कोइली-गुज्जरी-टीकाः,कल्पाः,ओगालाः,यन्त्राणि एवं वसाण-प्रभृतयः सृष्टयः निर्झरिताः अवारितरूपेण । श्रीजगन्नाथं केन्द्रीकृत्य तस्य रचनाः उत्फुल्लिताः पल्लविताः । जगन्नाथं अक्षरब्रह्मरूपेण कदाचित् बुद्धरूपेण कदाचिद्वा शून्यदेहि निराकारब्रह्मरूपेण सः पूजयामास । दिव्यद्रष्टा दार्शनिकः, रहस्यवादी कविः, असाधारण शब्दनिर्माता, समाजसंस्कारकः एवं आध्यात्मिकगुरुरूपेण च सः आत्मनः परिचयं प्राददात् । सारस्वत भाष्यकारत्वेन अच्युतानन्द आसीत् अनन्य सन्थः । पञ्चसखीनां मध्ये अच्युतानन्दः असाधारण प्रतिभावान् बभूव । महामान्य-महापुरुष-अच्युतानन्ददासस्य निर्दिष्ट-जन्मदिनांकविषये बहु विप्रतिपत्तयः श्रूयन्ते । कथ्यते पुरुषोत्तमदेवस्य २१ अंके अर्थात् १४८२ ख्रीष्टाब्दे कटकमण्डलस्य ``नेमाल'' इत्यस्य अनतिदूरे ``तिलकणा'' ग्रामे माघ शुक्ल एकादश्यां तिथौ अयं महात्मा एकस्मिन् शूद्रकुले अजनि । ``उदय काहाणी'' ग्रन्थे सांकेतिकरूपेण तेन स्वजन्मदिनांकविषये स्वशिष्यं रामचन्द्रं प्रति इत्थं कथितम्-
``पचारिलु राम जनम अंक । अति हिं गुपत बड विवेक ॥ डाहाण अंककु गुणिवु येवे । वाम अंक गोटि मिशाअ तेवे ॥ एमन्त साल होइव निजर । शुण रामचन्द्र एथि भितर ॥ सात भुज अरि मणि मित्ररे । तारि सन घेन ओड्र राष्ट्ररे ॥ ए अंके मुंहि जनम हेलि । अच्युत पामर नाम पाइलि ॥'' ``ओडिआ साहित्यर इतिहासे'' पण्डित सूर्यनारायण दासेन तस्य जन्मांकः १४८२ इति स्वीकृतः । तल्लिखित शून्यसंहिताग्रन्थावलोकनेन केचन ऐतिहासिकाः तज्जन्मदिनांकः १५०२ इति कथयन्ति । अपरे १५११-१५१२ मध्ये इति समामनन्ति । केचन १४८५ इति स्थिरीकुर्वन्ति । यद्भवतु तत्परिचयविषये तेनोक्तम्-
``अच्युतानन्द दास नाम मोहर नेमाल ग्रामरे घर ।
शूद्रकुले मुंहि जनम लभिछि आज्ञा घेनि प्रभुंकर ॥'' इति ।
ईश्वरदासस्य चैतन्यभागवते सः करणकुले जन्मोऽभूदिति लिखितमस्ति । अच्युतो जात्या कर्मकार आसीदिति ``भावनावर'' ग्रन्थे संसूच्यते । सः जात्या गोपाल इति किम्बदन्ती अस्ति । वर्णटीकायां तेन भणितम्-
``मोर पितामह से गोपीनाथ । दास तांकर अटे पाधित ॥
श्रीक्षेत्रे छामुकरण से थिले । छामु आज्ञारे दिन से काटिले ॥
तांक पुत्र मोर पिता अटन्ति । श्रीक्षेत्रे खुण्टिआ कर्म करन्ति ॥
प्रताप नृपति सन्तोष ह्वन्ते । खुण्टिआ पद देले मोर ताते ॥'' इति ।
अच्युतानन्दः जातिस्मर आसीत् । तत्पूर्वजन्मप्रसंगे अनन्तयुगे सुदामः,सत्ययुगे कृपाजलः,त्रेतायां नीलः,द्वापरे सुबाहुः कलौ च सः अच्युतनामधारी आसीदिति तेन ``गोपालंक ओगाल'' पुस्तके भणितम् । गुरुभक्तिगीतायां तु पञ्चसखीषु चतुर्णां नामानि इत्थं भणितानि । यच्चोक्तं-
``अनन्त शिशु ये रामानन्द वैष्णव ।
यशोवन्तदास मध्वाचार्य वैष्णव ॥
बलरामदास विष्णु श्यामदास होइ ।
नित्यानन्द वैष्णव अच्युत वोलाइ ॥'' इति । अत्र जगन्नाथदासस्य नाम नास्ति ।
अच्युतानन्दस्य पिता दीनबन्धु खुण्टिआ माता च पद्मावती आस्ताम् । तस्य धर्मपत्न्याः नाम चम्पावती आसीत् । चम्पावती अडंग-गडस्य राज्ञः रघुरामचम्पतेः कन्या आसीत् । अच्युतस्य गदाधरः नामा पुत्रः, द्वौ भ्रातरौ एका च भग्नी आसन् । श्रूयते दीनबन्धुः बहुकालात् अनपत्य आसीत् । श्रीजगन्नाथ-कृपया हि तस्य सन्तानमभूत् । पुरीयात्रा समये गरुडस्तम्भं निकषा सः एकं शिशुपुत्रं दृष्टवान् । पश्चात् श्रीजगन्नाथसेवया तस्य गुणवान् पुत्र अजनि । तस्य श्रद्धानाम अगणि आसीत् । यदुक्तं शून्यसंहितायाम्-
``खुण्टिआ दीनबन्धु नाम बोलि ता पद्मावती वोलि नारी ।
प्रभु आज्ञा घेनि प्रवेश होइलि गर्भेण मुंहि ताहारि ॥
दशमास दशदिवस मध्यरे शुक्लमास एकादशी ।
जनम लभन्ते पिता मो देखन्ते अपुत्रीक दोष ध्वंसी ॥
जात कर्ममान पिता माता कले षठी उठिआरि तुले ।
अगणा अपोछा करिण मो नाम अनेक प्रकार देले ॥
के वोले अनाम अगणि त नाम के वोले अनन्त हरि ।
पिता माता शेषे डाकिलेत मोते अच्युत नामटि धरि ॥''
दारिद्रता तस्य नित्य-सहचर आसीत् । उक्तं च शून्यसंहितायाम् अष्टादशाध्याये-
``तिलकणारे मुं जनम लभिलि केहि न चिन्हिले मोरे ।
अगणि त वोलि माता डाकुथान्ति अन्न न मिलै घरे ॥'' इति । एकदा पित्रा सह सप्तमवयसि सः पुरीं गतवान् । तन्मिन्नेव काले श्रीचैतन्यः पुर्यामासीत् । पितुः निर्देशेन सः चैतन्यदेवस्य पादौ साष्टांगं प्रणिपपात । श्रीचैतन्यः अच्युतं दीक्षादातुं सनातनं आदिदेश । उक्तं च शून्यसंहितायाम्-
``शिरी सनातन स्वामींकु चाहिण आज्ञा देले शचीसुत ।
अच्युतानन्दंकु तुमे उपदेश कर हे याइ तुरित ॥'' अपि च गुरुभक्तिगीतायां-
``नन्द किशोर वर्णमूले । रामकृष्ण ये गुरु देले ॥
सनातन ये दासंकु हिं । नन्दकिशोर देले कहि ॥
मुं अटे अच्युत ये देही । सनातन ये कृपा वहि ॥'' अपि च तत्र-
``दोलि ग्रामे तांक वास वैरागीर देही ।
एक शिष्य मुंहि तांक अन्य शिष्य नांहि ॥'' अत्र यः सनातनः सः न चैतन्यदेवस्य अन्तरंग अपितु भिन्न एवेति प्रतीयते ।
दीक्षां पश्चात् तस्य भावान्तरो जातः । स्वग्रामं प्राप्य सः एकस्मिन् वटमूले श्रीजगन्नाथं ध्यानकर्तुं चेष्टितवान् । कियत्कालानन्तरं ध्यानावस्थायां स्वप्ने एकः ज्योतिर्मयः पुरुषस्तत्रागत्य गुरुरुपेण तमुपदिष्टवान् । गुरुणा उपदिष्टः सन् आध्यात्मिकमार्गे मनोनिवेश । पश्चात् चैतन्यदेवात् मन्त्रं गृहीत्वा कौपीनं परिधाप्य गीतादिशास्त्रं प्रशिक्ष्य करतालं गृहीत्वा तीर्थाटनं कृतवान् । नानातीर्थं परिभ्रम्य वृन्दावने वर्षद्वयं उषित्वा पुनः चैतन्य सकाशात् नीलाचलं प्रस्थितः । तथाहि जन्मविवरणे-
``त्रिपुर ग्रामरे पटणा कुलरे पश्चिम वट मूलरे । अपूर्व वेश से धरि गुरुब्रह्म विजे कले मंगलरे ॥
पश्चिम वटर मूलरे वसिण स्वपन कथा पाञ्चिलि । से रूपकु ध्यान करिण मुंहि ये साक्षात प्राय मणिलि ॥
स्पूरिला ये पद से ज्ञानरे भेद गीता भागवत आदि । सिद्धान्त योगान्त सर्व विधिमत मन्त्र तन्त्र हिं इत्यादि ॥
मने मोर मिशि मनकु विध्वंसि हेतु पाटणारे वसि । हानिलाभ विकाकिणा लागिला मो सकल मिलिला आसि ॥
वाञ्चित फल तरुवर फलिला दिशिला ज्ञानर वाट । तेणु ग्राम स्थान मान मुं चिन्हिलि पाइलि तुमरि भेट ॥'' इति । अच्युतानन्दो महान् दार्शनिक आसीत् । न केवलं वेदादिशास्त्रेषु अपितु अस्मिन् संसारे यानि शास्त्राणि सन्ति तान्ति परमात्मतत्त्वं प्रतिपादयितुमसमर्थानि भवन्ति । तेषु परमात्मा अलभ्य इति तस्य बलिष्ठा युक्तिरासीत् । तन्मते ``चारिखानि'' ग्रन्थे-
``बेद होइला ये मो तहुं आग । वेदान्त कहे उपदेश भाग ॥
एमाने यहुं जाणि न पारिले । निरंजन वोलि नाम धैले ॥
वेद आदि होइ तहिंकि नांहि । तहिंकि आन पटान्तर कांहि ॥
आवर येतेक ग्रन्थ पढिवा । कवि कृत्य वोलि ताहा छाडिवा ॥
विद्या पढिवा धन लोभे सेठि । विद्यंहु भिन्ने ज्ञान वोलि येटि ॥''
अनुभवं विना गुरूपदेशः सारहीनः । गुरुः मार्गप्रदर्शकः । किन्तु शिष्यः स्वानुभवेन अग्रेसरणीयः । कर्मणा ज्ञानोदयः पुनः ज्ञानेन कर्मनाशः, इत्यत्र कर्म-ज्ञानयोः पारस्परिक-सम्बन्धः स्थिरीकृतः । अनयोः संपर्कः पुष्प-फलवत् स्वीकार्यः । तथाहि-
``फुलकु लागि फ्ल येन्हे बढे । फ्ल बढिले फुल झडि पडे ॥'' इति ।
मनः मनुष्यकृते सर्वश्रेष्ठं साधनम् । मनसः स्थिरीकरणं हि तस्य कृते अभ्युदयोपायः । उपनिषद् वचनानुसारं मन एव मनुष्याणां कारणं बन्ध-मोक्षयोः इति । अच्युतमतेन तु-
``तु मन तिनि जगतकु राजा । तोहो न आपिले देवे अपूजा ॥
तु यहुं तोते परते न याउ । जन्म मरण तेणु करि पाउ ॥
परकु थापि पर सिद्ध करु । मोह जले बुडि आपणे मरु ॥
रहि आतयात करु संसार । तो विना नांहि तिनिपुर ॥
असिद्ध रूप सिद्ध करि पारु । सिद्ध कु किम्पा सद्भावे मारु ॥
यावत चन्द्र दिवाकर थिव । तोहो रखिले देह किम्पा यिव ॥'' ( द्वितीय खानि-९-१४) इति । अच्युतानन्दः संसारस्य अनित्यता प्रमाणीकृता । सर्वे सांसारिक-बन्धवोऽपि अनित्याः । देह एव स्वस्य सखा इति तेन भणितम् । देहं विना न कोऽपि मुक्तिं प्राप्तुं शक्नोति । सुतरां देहस्य रक्षणं सर्वादौ कर्तव्यम् । उक्तं च-
``विद्या संपत्ति यौवन धन । देह थिले सिना थिव एमान ॥
सवु हजिले देह थिले पाइ । देह हजिले कि संसारु याइ ॥'' ( प्र०खा०-८५-८६)
``जन्म हिं एका मरण हिं एका । बन्धु बान्धव ए काहा सखा ॥
अर्थ लुवुधे कथा भावे संग । ये याजा करम ताहारि अंग ॥'' (द्वि०खा०-४३-४४) अपि च तत्र-
``काहा होइ नांहु देह निमन्ते । एते मान देह लेछु केमन्ते ॥
देह नाशके तु रहिवु कांहि । सबु होइअछु देहरे थाइ ॥
ए देह गले तु कांहिकि लेखा । देह जीवन ए तोहरि सखा ॥'' (द्वि०-३८) अच्युतानन्दः परमो वैष्णव आसीत् । वेदपाठ विरहितेभ्यः पञ्चसखिभ्यः तदानीं ब्राह्मणाः स्वीय असूयाभावं प्रदर्शयन्ति स्म । जातिभेदप्रथां विलोपयितुं तस्य चेष्टा अवारिता आसीत् । शास्त्रं शस्त्ररूपेण व्यवहृत्य सः ब्राह्मणानां कुचेष्टा खण्डितवान् । श्रीकृष्णसेवां स्वीकृत्य आत्मानं शुद्र इति मन्यमानं दाससंज्ञया अभिहितः । तथाहि चौरासी मन्त्रे- ``अच्युति दास मुं वैष्णव जाति । वैष्णव सेवारे थाइ मो मति ॥'' अपि च उदयकाहाणी ग्रन्थे- ``शुण रामचन्द्र गोप कुमर । सेवा आमर श्रीकृष्ण पयर ॥ तहुं पञ्चसखा शूद्र होइलु । ज्येष्ठ कनिष्ठ वारि न पारिलु ॥'' इति । साधनापीठे नेमाले तस्य देहावसानं भवतु इति तेन स्वयं प्रार्थितम् पटलसंहितायाः पंचमे पटले-
``सनातन धर्म स्थापि देह हजाइवि । नेमाल भूमिरे शून्य समाधि पाइवि ॥'' अपि च विचित्र यन्त्रे- ``चित्रोत्पला कूले नेमाल घर । समाधि वट मो तहिं वेहार ॥'' अष्टगुज्जर्यामपि- ``चित्रोत्पला नदी उत्तरे ग्राम लेम्बाल स्थान । सेठारे ए देह भजिव मागे एहि धिआन ॥'' इति नेमालस्थ साधनापीठे १०५ वयसि तस्य देहावसानमभूत् । अच्युतानन्दस्य रचनासम्भारो विशाल आसीत् । स्वकृत रचनावलीनां परिचयदातुं तेन अणाकार संहितायां भणितम्-
``छतिश संहिता अठस्तरि गीता वंशानु सप्तविंशरे ।
उपवंशानु द्वाविंश खण्ड घेनि भविष्य शत खण्डरे ॥
पद पदावली लक्षेक ये ग्रन्थ सवु श्रीकृष्ण महिमा ।
तो आगे कहिलु वरज कुमर ब्रह्म सारस्वत सीमा ॥'' इति । नैके ग्रन्थाः तेन विलिखिताः । संहितासु- शून्यसंहिता- छायासंहिता-ज्योतिसंहिता- अबाड संहिता-अनाहत संहिता- ज्ञान संहिता-हज संहिता-अणाकार संहिता-अकलित संहिता- वट संहिता-शब्द ब्रह्म संहिता वा चारिखानि-राज संहिता-ब्रह्म संहिता-एकाक्षर संहिता-भक्ति संहिता-पटल संहिता-मन्त्र संहिता-जन्म संहिता-क्षेत्र संहिता-पद्म संहिता-गोलक संहिता-बीज संहिका-जुमर संहिता- अकार संहिता-अमर संहिता एवं यन्त्र संहिताः अन्यतमाः । आसु संहितासु गुरुशिष्य परंपरा साधन प्रणाली च वर्णिता ।
तत्प्रोक्त ७८ गीतासु उपलब्धाः गुरुभक्ति गीता-गरुड गीता-कैवर्त्त गीता-जाति पाटक गीता-युगाब्द गीता-भक्तिलीला गीता-वरण चरित गीता-हरिलीला गीता-उपदेश चक्र गीता-ज्ञान प्रदीप गीता-हरितिलक गीता-बीजसार गीता-जन्मलीला गीता-विन्दुसार गीता-मण्डल गीता-मणिबन्ध गीता-मणिवरण गीता-युगान्त सागर गीता-शून्यगीता-इन्द्रगोविन्द गीता-तत्त्वसागर गीता-परमगुप्त गीता-एकाक्षरी गीता एवं परमज्ञान गीताः प्रमुखा अन्यतमा भवन्ति । वंशानुचरितेषु सप्तखण्ड विशिष्टं हरिवंशपुराणं उत्कलराज्यस्य प्रतिगृहेषु प्रसिद्धम् । शतमालिकासु संप्रति अवतार मालिका-कलियुग मालिका-आगत भविष्यत मालिका-दशपटल मालिकाः उपलब्धाः ।
रासग्रन्थेषु नित्यराहास-शून्यराहास-गुज्जरी राहास-ठुलशून्य राहास-महानित्य राहास-वृन्दा राहास- परम राहास- दूती राहास-राहास प्रेमपञ्चामृत-विष्णु राहास-अनन्तजल राहास-राधारास-नित्यरास एवं पद्मवन राहासाः भक्तिरसेन ओतःप्रोताः । बोलिरचनासु ज्ञानसागर बोलि-हेतुसागर बोलि-ज्ञानतत्त्वसार बोलि-अलंकार बोलि-पद्म बोलि-ब्रह्माण्डसागर बोलि-वणभोजि बोलि-कुसुमकेलि बोलि-आदि बोलि-घटसागर बोलि प्रमुखाः सन्ति । कोइलि ग्रन्थेषु ज्ञानोदय कोइलि-वाखर कोइलि- डिबिडिबि कोइलि च प्रसिद्धाः ।
अच्युतानन्दः लक्षाधिक पद-पदावलीनां निर्माणं कृतवान् । तेषु अष्ट गुज्जरी-नव गुज्जरी-वर्णटीका-कल्पटीका-गणभूत टीका-चन्द्रकल्प टीका-पद्मटीका-शिवकल्प-वैशाखकल्प-तुलसीकल्प-पद्मकल्प-कलिकल्प-दशपटल-षोडश पटल-चबिश पटल-आगतसार- छाया परचे-रसाम्बुज सिन्धु-निर्घण्ट-परार्द्ध- Oंकार बसाण-बारमास चबिश उपदेश-आठतत्त्व-विप्रचालक-अनन्तगोइ-वट वर्णना-श्रीसप्तांग सुधारण-श्रीहीन विधान भक्तियोग निर्णय-वारमासी गीत-निशि अवकाश-मन्त्र यन्त्र तन्त्रभेद-गुपत ग्रन्थ-ब्रह्मविद्या-अणाकार ब्रह्म यन्त्र-कलि काहाणी-षडचक्र विचार-चौराशि यन्त्र-द्वितीबोध विलास-लक्ष्मीधर विलास-शरण पञ्जर-घाटसधा-गोपालंक ओगाल- उदय काहाणी- ब्रह्मशांकोलि- अभेदकवच- भवनावर-अमर जुमर-सर्वार्थ चिन्तामणि एवं सप्ता भागवतादि असंख्यग्रन्थाः विद्यन्ते । उत्कलीय गीतिसाहित्यक्षेत्रे तस्य अवदानमतुलनीयम् । भजन-जणाण-ओगाल-वारमासी गीतानि तस्य आध्यात्मिकक्षेत्रे स्वकीयं महत्वपूर्णस्थानानि भजन्ते । तद्यथा-
``बाइ मन हो वसि अवना वना अबना बनिले अमिशा मिशिब
अमापरे मपा हेव तो धन ।'' इत्यादि । अच्युतानन्दः श्रीजगन्नाथं शून्यपुरुष इति कथितवान् । शून्यपुरुषो नाम अणाकार ब्रह्म निर्गुणः । स नित्यकृष्णो वा गोलककृष्णः । पुरीधाम गोलकपुरो नित्यवैकुण्ठो वा । जगन्नाथः पुरुषोत्तमः शून्यपुरुषः । अत्र शून्यो नाम नाभावः किन्तु सक्रिय ज्योतिःस्वरूप एव । काया साधना- हठयोग- पिण्डब्रह्माण्ड तत्त्वेषु अच्युतानन्दः सिद्धहस्त आसीत् । शून्यपुरुष प्रसंगे तेन भणितम्-
``भला पचारिलु गुपत सन्धि । शून्यपुरुष शून्यपरे वन्दि ।
शुन्यपुरुष उदासरे रहे । शून्यपुरुष सबु माया भ्याये ॥
शून्यपुरुष दयालु अटै । शून्यपुरुष सर्व घटे रहि ॥
शून्यपुरुष कले नटघट । शून्यपुरुष जाणे छन्द कूट ॥
शून्यपुरुष शून्यरे मारै । मारि शून्य गति करै ॥
शून्यपुरुष अलगे रहिछि । शून्यपरे रहि लीला करुछि ॥'' इति । आध्यात्मिको गुरुः अच्युतानन्दो नमस्यः । भक्तिसाहित्ये तस्य योगदानमविस्मरणीयम् । अलं पल्लवितेन ।
सहायक ग्रन्थाः
१-सन्थकवि अच्युतानन्द दास ओ शून्यसंहिता- मृत्युञ्जय नायकः
२-अच्युतानन्द रचनावली- रत्नाकर चैनि
३-अच्युतानन्द दास- कुञ्जविहारी महान्तिः
४-अनादि संहिता -अच्युतानन्दः
५-अणाकार संहिता- अच्युतानन्दः
६-शब्दब्रह्म संहिता- अच्युतानन्दः
७-छयालिश पटल- अच्युतानन्दः
८-गोपालंक ओगाल- अच्युतानन्दः
९-प्रफेसर कृष्णचरण साहु रचना सम्भार
१०-महापुरुष परिचय ओ बाणी- निमांइ चरण दासः
११-ओडिआ साहित्यर इतिहास- विनायक मिश्रः
१२-ओडिशार धर्मधारारे पंचसखा परिकल्पना- नटवर सामन्तरायः
१३-पञ्चसखा ओडिआ साहित्य- देवेन्द्र महान्तिः
१४-सन्थ भक्ति साहित्य-चित्तरंजन दासः
--- लेखकः - नन्दप्रदीप्तकुमारः
Written by Dr. Pradipta Kumar Nanda, Kendrapara, Orisa pknanda65 at gmail.com