% Text title : mahAvAkyavivaraNa by shankarAchArya % File name : mahAvAkyavivaraNashankarAchArya.itx % Category : vedanta, shankarAchArya, major\_works % Location : doc\_z\_misc\_shankara % Proofread by : Sunder Hattangadi % Description/comments : Dvadasha Mahavakya Vivarana of Sankaracharya % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. mahAvAkyavivaraNa ..}## \itxtitle{.. mahAvAkyavivaraNam ..}##\endtitles ## R^igvede praj~nAnashabdanirNayaH prathamasiddhAntaH || 1|| R^igvedAnandashabdavyAkhyAnamiti dvitIyasiddhAntaH || 2|| R^igvedasya brahmashabdanirNayastR^itIyasiddhAtaH || 3|| yajurvedikAha~NkAra shabdanirNaya shodhanaM chaturtha siddhAntaH || 4|| yajurvendasambadhibrahmashabdanirNayaH pa~nchamasiddhAntaH || 5|| yajurveda asmi shabdanirNayaH iti ShaShThaH siddhAntaH || 6|| sAmaveda tatpadaprakAraH saptamasiddhAntaH || 7|| jagatkAraNabhUtaM guNasAmya prakR^iti kapilo.aShTamaH siddhAntaH || 8|| sAmavedasya tvaM padavisheShaNaM navamaH siddhAntaH || 9|| sAmavedavAkyasya tatpadatrayavyAkhyAnaprakAreNa jIveshvarabrahmanirNayo dashamasiddhAntaH || 10|| dR^iShTAdR^ishyavivekAdyekAdashasiddhAntaH || 11|| sAmavedavAkyanirUpaNaM sAmavedavAkyapadatrayavyAkhyAnanirNayo nAma dvAdashasiddhAntaH || 12|| ayaM shabdanirNayo.atharvaNavAkyashabdavyAkhyAnaM nAma trayodashaH siddhAntaH || 13|| AtmashabdanirNayo.atharvaNavedArthavAkyagatAtmashabdanirNayo nAma chaturdashasiddhAntaH || 14|| vedAntaprakaraNe.atharvavedavAkyagatAtmabrahmashabdanirNayo nAma pa~nchadashasiddhAntaH || 15|| \section{R^igvede praj~nAnashabdanirNayaH prathamasiddhAntaH || 1||} atha mahAvAkyavivaraNaprArambhaH || shrIgaNeshAya namaH | athAtmamahAvAkyArthavivaraNaM kathayati samastaviShayavAsanAvinirmuktaH sa paramahaMsaH kevalanirvisheShaH brahmachintanamAtreNAvatiShThate sa paramahaMsaH yatra kutra tiShThati kiM karoti kevaladvAdashamahAvAkyavivaraNaM karoti kiM vivaraNaM ko vichAraH tanmahAvAkyaM kIdR^ishaM tatropapAdayati vAkyAni Adau R^igvedasya praj~nAnamAnadaM brahmAhaM brahmAsmIti yajurvedasya tattvamasIti sAmavedasya ayamAtmAbrahmeti atharvavedasyAhambrahmAsmIti yatparambrahmetyAdi dvAdashamahAvAkyairbrahmavichAraH tatrAdau R^igvede brahmaj~nAnashabdasya vyAkhyAnaM kriyate ekamevAdvitIyaM brahmeti siddhAntaH praj~nAnaM svatashchaitanyaM tadvisheShA aneka prakArA tanmadhye yathAbud.h{}dhyanusAreNa vyAkhyAnaM kriyate prakR^iShTamutkR^iShTaM j~nAnaM praj~nAnaM upAdhirahitaM svatashchaitanyaM kAlatrayarahitaM avasthAtrayarahitaM vinirmuktaM svatatraM j~nAnaM tatprAj~nAnaM nAma yat j~nAnena tu mAyAchaitanyaM bhavati yat j~nAnena chaturviMshatitattvachaitanyaM bhavati kimiva sUryAchchakShukhi agnipAtramiva chumbakalohamiva sUtradhArachitramiva kAShThAgniriva puruShachChAyeva vAtareNuriva dhanurdharabANa iva vR^ikShachChAyeva amunAprakAreNa parApashyantImadhyamAvaikharIrUpeNa chaitanyaM samastajagat prapa~ncha utpadyate j~nAnashakti ichChAshakti kriyAshaktisvarUpeNa chaitanyaM jagadAkAraM bhavati ata eva vAsudevaH parabrahmeti shrutiH vasantyasmin bhUtA nivAsuH vAsushchAsau devashcha vAsudevaH\- praj~nAshabdena bhUtAnAM vasateH ata eva vAsudeva uchyate vAkpANipAdapAyUpasthAkhyAni pa~nchakarmendriyANi chatuShTayAntaHkaraNaprerakaH ata eva nirgatAntaHkaraNena shrotradvAreNa shabdagrahaNaM karoti nirgatAntaHkaraNena chakShurdvAreNa rUpagrahaNaM karoti nirgatAntaHkaraNena nAsikAdvAreNa gandhagrahaNaM karoti nirgatAntaHkaraNena jihvAdvAreNa rasagrahaNaM karoti nirgatAntaHkaraNena tvachAdvAreNa sparshagrahaNaM karoti ata eva pa~nchaj~nAnendriyaprerakAH shrotrantvakchakShurjihvAghrANamiti pa~nchakarmendriyaprerakAH manobuddhiraha~NkArachittamityantaHkaraNaguNaprerakAH pa~nchavAyavashcheti bhedena dvidhA prANApAna\- vyAnodAnasamAnanAgakUrmakR^ikaradevadattadhana~njaya iti vAyavaH ityAdi samasta prapa~nchotpattipralayAtmakaM karoti jagatsAkShitvena pashyati tatpraj~nAnanAmadheyaM brahma bhavati tasmAtpraj~nAnashabdena brahmavisheSheNa sarveshvaraH kathyate tatsUtradhAra IshvaraH mAyAvidyAnaTInR^ityaM kArayati naTa iva iti R^igvede praj~nAnashabdanirNayaH prathamasiddhAntaH || 1|| \section{R^igvedAnandashabdavyAkhyAnamiti dvitIyasiddhAntaH || 2||} ataH paramAnandashabdanirNayaH kathyate AnandaM brahmeti vijAnIyAt AnandAd.h{}dhyeva khalvimAni bhUtAni jAyante Anandena jAtAni jIvanti Anande pralayanti abhisaMvishanti iti shruteH svasvarUpaM upAdhirahitaM AnandaM karoti yadAnandaM bhavati tadA ahamityAtmAnandaM bhavati akhaNDAnandaM nijabodhAnandaM kaivalyAnandaM j~nAnAnandaM sahajAnandaM achyutAnandaM rAmAnandaM vIryAnandaM sukhAnandaM AnandavyApakAnandaM shrayAnandaM prakAshAnandaM bhavati yasmAdAkAsha Anando na syAt tarhi prANasyAnandatvaM kathaM sambhavati jaDatvAt ata eva brahmAnandena jagadAnando bhavati brahmAnandaM labdhvA R^itamAnando bhUtvetishruteH samastaprapa~nchasahitAnandaH yadAnandaH sattAmAtreNa samastaprapa~nchamAnandayati ata evAnnamaya\-prANamaya\-manomaya\-vij~nAnamaya\-AnandamayaH ata eva pa~nchakoshAtmako jIva AnandaM prApnoti sachchidAnandasvarUpaM paramAtmeti kathyate itthaM paramAtmAnanda sattAmAtreNa mUlaprakR^itirAnandaprAptirbhavati tatkAryamaha\- dAdi chaturviMshatitattvAni strIli~Nga\-pulli~NgarUpeNa parasparaM mithunI bhavanti atyantamAnandayati ata eva vaikuNThAdi sheShanAgaparyantaM samastajIvajAti\- devadaityasiddhagandharvamuniyakShatiryak nAgakITa\-pata~Nga\-sthAvara\- ja~Ngama\-samastashivashaktyAtmako bhavatIti satyam tasmAt ekAkI na ramate dvitIyamichChati sa eva AtmA dvidhA bhavati patishcha patnI cheti ata eva AtmavyatirekeNa AnandatvaM na sambhavati jaDapadArthatvAt sthUlasUkShmakAraNamavasthAtrayaM chaitanyaM kaivalyaM brahma turyAvasthAmAtraM AnandaM sambhavati ata evAnando brahmeti satyam R^igvedAnandashabdavyAkhyAnamiti dvitIyasiddhAntaH || 2|| \section{R^igvedasya brahmashabdanirNayastR^itIyasiddhAtaH || 3||} ataH parambrahmashabdanirNayaH kathyate mAyA tu sheShanAgaparyanntaM samastaprapa~nchAnvayarUpeNAvatiShThate kimiva sUtre maNigaNA iva yasmAt jagadotaprotaM tataH ata UrdhvaM madhye sampUrNadeshakAlavastusvarUpaM samastaprapa~nchaguNa\- doSharahitaM nirlepamachChedyamabhedyamadAhyamakledyamashoShyaM samasteShu vastuShu anusyUtaM ekaM samastAni vastUni yanna spR^ishanti viyadvatsadA\- shuddhamachChasvarUpaM sa nityopalabdhisvarUpohamAtmA iti bhAvaH sadasat saMsArasatyatA pratibhAsamAnatvAt ka iva yathA rajjusarpa iva shuktirajatamiva sarasiphenamiva nabhobhramiva kUTashabdena mithyA mAyA pravartate AkAshavadvyAptaM samastaprapa~nchAntaryAmitvena tiShThati yatsattAyAM jagatsatyatA pratibhAsatemAnaM bhavati iti R^igvedavAkyatrayapadArthA avalokanIyAH kANDatrayaM mantrakANDaM\-j~nAnakANDaM\-karmakANDaM pratibhAti etena paramAtmA satyatayA ullasati pa~nchaviMshatisahasrANi brahmavAchA bhavati vidyAshaktiyuktA parApashyantImadhyamAvaikharIrUpeNa avyaktasvarUpaM vyakta\- svarUparUpeNa prakaTI karoti prakR^itiyoge parAvAk avyaktarUpeNa buddhirahitA nAdarahitA kShararahitA buddhirahitA kevalaM chaitanyamAtraM ullasati saiva vAk antaHkaraNa\- chatuShTayAtmakAtpuruShasaMyogena ShaDjarShabhagAndhAra\- madhyamadhaivataniShAdapa~nchamAtmikA parArUpA bhavati pashyanti vichAraj~nAnamayaM parApraj~nAvichAraH ya upakaroti tena vichAreNa parabrahmaprAptirbhavati aparaM saMsAramatItya saiva vAk nAdamayapuruShasya saMyogena madhyamAvAk nAdamayI bhavati nAdarUpeNollasati sa nAda AtmA saMyogAdagnivAyubhyAM upetya dvAviMshatishrutirUpatvena\- vAchollasanti tathA choktaM shabdabrahmaNi niShNAtaH parambrahmAbhigachChati parabrahmapratipAdakatayA shabdabrahma satyattvaM pratipAdyate sA praj~nA vaikharIvAk keShA~nchinmatena IshvaravyatirekeNa sarvakartR^itvaM anyasya na sambhavati tavdyatiriktasya jaDatvaM pratisajyate tathA cha shrutiH sa eva jIvo vichAraH prasUtiprANena ghoSheNa guhApraviShTaH manomayaM sUkShmamupeti rUpaM mAtrAsvaro varNa iti sa viShTaH iti shrutiH Ishvarasya prathamashvAsanirgataH prathama o~NkAra iti sa evAkArAdi ShoDashasvarAH kakArAdi pa~nchaviMshati sparshAH yakArAdi dashAnusvarAshcha evaM prathamabIjarUpasahitA dvipa~nchAshadvarNAtmikA bhavati vANI tadanantaraM ChandomayaM bhavati R^igvedayajurvedasAmavedAthavarNavedeti chatvAro vedA bhavanti etebhyaH sarvebhyaH vedebhyaH evaM chaturdashavidyA bhavanti tAshcha purANanyAyamImAMsAdharmashAstrA~NgamishritAH vedAsthAnAni vidyAyA dharmasya cha chaturdasheti upapurANetihAsopavedaH dhanurvedaH AyurvedaH gAndharvavedaH mantravedaH shAstrairnAnAprakArAshchaturdashavidyA bhavanti tAshcha vidyA brahmA chaturbhirmukhaishchaturo vedAnnirantaraM abhyasyati pUrvamukhena R^igvedaH uttaramUkhena yajurvedaH pashchimamukhena sAmavedaH dakShiNamukhenAtharvaNavedaH R^itaM bandhIni a~NgAni dasharnAni naiyyAyikadarshanaM dakShiNamukhAt nirgatam vedAntadarshanaM pashchimamukhAnnirgataM sA~NkhyapAta~njalabhAShyadarshanAni uttaramukhAnnirgatAni ShaDdarshaneShu bhagavataH svarUpaM vAsudevasa~NkarShaNapradyumnAniruddha iti chaturdhA brahma pratipAdyate kechittatraguNo vAsudevo devatA R^igvedovedaH satya\- yugaM brAhmaNavarNaH sAtvikaguNaH taponiShThA iti naiyyAyikadarshanaprAmANya\- praNavajapa kevala jyotirmaya dhyAnam sarvaM khalvidaM brahmeti j~nAnaniShThA bhedo nAsti iti R^igvedasya brahmashabdanirNayastR^itIyasiddhAntaH || 3|| \section{yajurvedikAha~NkAra shabdanirNaya shodhanaM chaturtha siddhAntaH || 4||} ataHparaM yajurvedasambadhivAkyanirNayaH kathyate ahaM brahmAsmIti shrutiH athAhaM shabdanirNayaM vadati ahaM jagatkartA ahaM jagaddharttA ahaM jagatsAkShI ahaM jagatprerakaH ahaM jagadbhokteti shrutiH mayyeva sakalajAtaM mayi sarvaM pratiShThitam mayi sarvaM layaM yAti tadbrahmAsmyahamadvayam iti shrutervAkyaM pramANam ahaM shabdo brahmaNi rUDho bhavati ahaM sarvasya prabhAvo mattaH sarvaM pravarttate iti bhagavadvAkyaprAmANyAt athavA ahamevAsamevAgrenAnyadyatsadasatparam pashchAdahamayametachcha yo.avashiShyeta sosmyaham sR^iShTyAdau sR^iShTimadhye sR^iShTyante niHsatvaM pratipAdyate iti bhAgavate ata evAhaM shabdena visheSheNa j~nAnaM mayi sarvamidaM protaM sUtre maNigaNA iva ityupaniShadvAkyaprAmANyAt kathaM svatashchaitanyAt yatra svatashchaitanyaM tataH svataHprakAshatvaM svatantratvaM tatraiva ahaM shabdaH sambhavati anyatra kutrApi na sambhavati tadvyatirekeNa sthUlapratyakShAdi samastapadArthAjaDA ata eva mUlaprakR^itiH tadAtmatvaM chaitanyAbhimAmanI bhavati ahaM Ishvara iti manyate tadA ahaM shabdaH prakR^ityArUDho bhavati saprakR^ityA triguNAtmikayA bhavati tadA ahaM shabdaH triguNAtmako bhavati tatra sattvaguNAtmako brahmaviShNupadamAnaM karoti rajoguNAtmako brahmAbhimAnaM karoti tatra prakR^itikAryaM mahatvAbhimAnaM karoti vAsudevarUpeNa mahattattvakAryamaha~NkArAbhimAnaM karoti sa~NkarShaNarUpeNa aha~NkArakAryachittAbhimAnaM karoti pradyumnarUpeNa chittakAryabud.h{}dhyabhimAnaM karoti aniruddharUpeNa buddhikAryaM abhimAnaM karoti devatAdirUpeNa tatkAryaM cha shabdAdiviShayAbhimAnaM karoti nAdarUpeNa shabdasparsharasarUpagandhAdirUpeNa tatkAryaM j~nAnendriyAbhimAnaM karoti pravR^ittisvarUpeNa tatkAryaM cha karmendriyAbhimAnaM karoti kriyArUpeNa ata eva sadasadAtmakaM jagatsthAvara\- ja~NgamakITapata~NgANDajasvedajajarAyujodbhijja samastajantUnAM chaturAshIti lakShayoniM pR^ithakpR^ithak yAti svabhAvena jagadabhimAno na jAyate tatsadbrahmAtmakaM bhavati brahmavyatirekeNa chaitanyaM na sambhavati samasta\- prapa~nchajaDatvAttato abhimAno na sambhavati tasya abhimAne nityatvaM kathaM sambhavati achyuto.ahamananto.ahaM govindo.ahamahaM hariH Anando.ahamasheSho.ahamajo.ahamamR^ito.asmyaham nityo.ahaM nirvikAro.ahaM nira~njano.ahamityAdi visheShayati paramAtmA ityAdi vAkyena ahaMshabdapramANaM bhavati yatheshvarAbhimAno na sambhavati tathA kartaiShTAj~nAtAbhoktetyapi na sambhavati jaDatvaM prAptaH tathAbhimAnaM kutrApi na sambhavati yathA amR^itaka nyAyena sachchidAnandasvarUpaH paramAtmA kathyate chaturvedapramANam ahaM shabdo brahmavAchako bhavati ahaMshabdAt mAyopAdhirahitam avyaktasvarUpo.ahamabhimanyate antaHkaraNa vyaktiM karoti parApashyantImadhyamAvaikharIrUpeNa prakaTI karoti ahaMshabdanirNayAt paramAtmAvisheShaNaM kathyate tatra prakR^itivAdinAM mate ahaM shabdaH brahmaNi na sambhavati kathaM nirguNaH shabdastu guNaH anayoH parasparavirodhaH tatrAha~NkArashabdena brahma sambhavati ahaM shabde akShimAnalakShaNaM mokShabAdhakaM rUpaM kathaM ahaMshabdena brahma sambhavati ityekAsha~NkA atha dvitIyAsha~NkA brahmaikaM prapa~ncho naikaH kathaM pR^ithak || 2|| abhimAnaM sambhavati yathA anantaghaTeShvanantajIvAH sambhavanti keShA~nchidAchAryANAM matena etatsatyatvaM sAvadhAnamiti shR^iNu yadi brahmaNi abhimAno nAsti ata eva yatra chaitanyaM tatraivAbhimAnatvaM sambhavati atra brahmachaitanyatvaM svarUpaM ata evAhaM shabda vAchyaM brahmaiva sambhavati nAnyatra kutrApi ityAsha~NkA parihR^itA atha dvitIyAM sha~NkAM pariharati brahma tadekaM prapa~nchAstvanekAH kathaM pR^ithak || 2|| abhimAnaH sambhavati brahma tadekam tatra dR^iShTAntamAha yathA sUryaH ekashchakShuranekaM tatprakAshaM karoti yathA.agnirekaH anekopAdhi uShNatvaM karoti ekashchandro jyotsnA anekAH santi mR^ittikaikaiva ghaTAstvanekAH sUrya ekashcha rashmayastu anekAH agnireka eva sphuli~NgA anekAH samudra ekashcha tara~NgA bahavaH budbudAshchAnekAH ityevamamunAprakAreNaikameva brahma mAyAmayamanekaM prapa~nchamanekamagnimAnamutthApayati dehAbhimAnotpAdakaH sa paramAtmA ahaM shabdavAchyaH anantashaktiH aha~NkAsvarUpeNa prapa~nchamanuvartate tatsR^iShTvA tadevAnuvishatIti shruteH sarvaM khalvidaM brahmeti shruteshcha iti pUrvAdyAsha~NkA parihR^itA yajurvedikAha~NkAra shabdanirNayashodhanaM chaturthasiddhAntaH || 4|| \section{yajurvendasambadhibrahmashabdanirNayaH pa~nchamasiddhAntaH || 5||} ataH parambrahmanirNayaH kathyate bR^ihatvAt brahma tena brahmashabdena bR^ihat asthUlaM rUpaM paramahaMsa tadvyApakasvarUpaM pUrNaM sarvAnusyUtaM sthUlatvAdi guNarahitaM deshataH kAlatashcha aparimitaM maryAdArahitaM AkAshAdi tattvAdIni yena pUrNenAkAshapUrNatA bhavati yatpUrNatayA pR^ithvIpUrNatA bhavati yatpUrNatayA.apAmpUrNatA bhavati yatpUrNatayA tejaHpUrNatA bhavati evamAkAshAdi samasta prapa~nchAdhArabhUtaM bR^ihatvAdbrahmetyuchyate sarvAdhAro nirAdhAra iti shruteH yathA vR^ikShachChAyAyAM vR^ikShasya satyatA bhavati tatheshvarasattAyAM bhAsamAtrAyAM jagatsarvatvaM pratIyate anantakoTibrahmANDaprakAshaH anantakoTibrahmANDaprerakaH anantakoTibrahmANDAntavartI sa nirlepaH atyantasUkShmAtsUkShmataraM sUkShmamiti shruteshcha atra kevalAnubhavaH pramANaM svaprakAsharUpaM svachaitanyasvarUpeNa AkAshavadakhaNDadaNDAyamAnam UrdhvAdhastiryak maryAdArahitaM pUrNabrahma kevalaM mokShasvarUpaM samo nAgena mashakena sama ebhistribhirlokairitishruteH evamanena prakAreNa brahmashabdaH akhaNDAnantasvarUpavAchakaH brahmashabdena paramAtmA visheSheNa vij~nAyate yajurvendasambadhi\- brahmashabdanirNayaH pa~nchamasiddhAntaH || 5|| \section{yajurveda asmi shabdanirNayaH iti ShaShThaH siddhAntaH || 6||} atha paramasmi shabdanirNayaH kathyate asmi shabdena yuShmadasmatpratyayagocharayoH svarUpayormadhye.asmatpratyayagocharasvarUpaM asmi shabdaH pratyeti asmadi aprayujyamAne.api asmi pratyayo bhavati asmi shabdo.ahaM pratyayaH ko.ahamiti vichAraH ahaM shabda AtmavAchako bhavati tatra yuShmatpratyayagocharaM prakR^itivAchakaM parasmaipadaM asmi shabdena pratIyate tatparAmarshavichArAdahaM brahma aparAprakR^itiH asmipadena aparamprakR^itisvarUpaM nirUpyate tayoH parAparayoH parasparavirodhaH brahmachaitanyaM prapa~nchastu jaDaH jaDachaitanyayoraikyaM na sambhavati brahmachaitanyAbhimAnItyabhimAnI prakAshAbhimAnI ShaDviMshako mahAviShNurmahAguhyo mahAhaviritishruteH ShaDviMshako.ayaM kathaM pa~nchakarmendriyANi pa~nchamahAbhUtAni pa~nchatanmAtrANi viShayAshcha antaHkaraNachatuShTayaM abhimAnasa.nj~nakam satvarajastama iti guNatrayarUpaM tatra mUlaprakR^itiH samastasvarUpaM iti sarveShAM bhavati tatra mUlaprakR^itiH brahma brahmaviShayA nityachaitanyasvarUpaM mAyA parasparaM saMshliShTaM bhavati kUTasthaHsarvasaMshliShTo vA~NmanogocharAtigaH iti shruteH tatra dR^iShTAntamAha yathA payasi ghR^itamiva kAShThe.agniriva yathA tileShu tailamiva yathA pR^ithivyAM gandha iva yathA jaleShu rasa iva yathA vAyau sparsha iva yathA.a.akAshe shabda ivA.amunAprakAreNa prakR^itipuruShayoranyonyAnAdi sambandho bhavati tadetadyuktaM brahma akriyamasa~NgaM nirlepa mokShasvarUpamityuktam abandhasvarUpam svaprakAshasvarUpaM svatashchaitanyaM mAyA tu jaDasvarUpA achaitanyasvarUpA yathA mR^itpiNDasya svakriyA na sambhavati tathA mAyAyA achaitanyena AtmakriyA na sambhavati AdikAritvAchcha iti pUrvoktA sha~NkA parihR^itA asmi shabdena antarvyAvartishodhane hetubhR^itaM sAkShAtkAro.aparokShaH j~nAnasAdhanA.asmi shabdenochyate tatra puruShasaMyogena prakR^itiH chaitanyAtmatayA karttA bhavati tataH prakR^itikriyA sambhavati vaikArikI sambhavati tatra dR^iShTAtamAha kimiva sUryamagniriva tatra sUryasthAne brahma agnisthAne mUlaprakR^itiH agnisthAne kAryaM samastaM kimiva agnipAtramiva chumbakalohamiva andhapa~NgunyAyena prakR^itipuruShasaMyogena kriyotpattirbhavati ekaj~nAne bahudhA j~nAnamUlamasti tadA nAnA cheShTA bhavati bandhamokShasvarganarakapApapuNyamUrkhatvapANDityavikAreNa brahmAdi pipIlikAparyanta j~nAnisvabhAvaM pR^ithak || 2|| paramAtmA eka eva tasya shodhanahetuH kShIranIramaikyaM kR^itvA tatsAdhana\- karaNaparamahaMsamArgo nirUpyate tatra ekaM pAramArthikaM j~nAnamekaM vyAvahArikaM tasya shodhane hetuH asmi shabdavAkyaM pramANaM varttate pUrvamuktaM pa~nchaviMshati tattvAnAM brahmasvarUpatA nirAkaraNaM pUrvaM ShaDviMshaM brahma pratipAdyate tatrAdau karmendreya vR^ittishodhanaM kriyate karmedriyaM brahma na sambhavati karmendriyavR^ittibhedAt kathaM vR^itibhedaH vAchAvaktavyakriyA bhavati hastAbhyAM dAnapAnAdi kriyA bhavati || 1|| pAdAbhyAM gamanakriyA bhavati || 2|| pAyormalotsarga kriyA bhavati || 3|| upasthAt mUtrotsarga strIpuMsorAnandakriyA cha bhavati || 4|| evaM kriyaM karmendriyaM brahma na sambhavati tarhi nendriya brahma bhavati chet na tat j~nAnendriyasya vR^itibhedAt shrotreNa shabdagrahaNaM karoti chakShuShA rUpagrahaNaM karoti jihvayA rasagrahaNaM karoti tvachA sparshagrahaNaM karoti || 5|| evaM j~nAnendriyaM ekamekaM viShayagrahaNaM karoti alpaj~nAtatvAt jaDatvAchcha yat shabdagrahaNaM karoti na tat sparshagrahaNaM karoti yat sparshagrahaNaM karoti na tadrUpagrahaNaM karoti yadrUpagrahaNaM karoti na tadrasagrahaNaM karoti yadrasagrahaNaM karoti na tadgandhagrahaNaM karoti ekaikasya j~nAnendriyasya nAnekatattvaj~nAnajAnakatvam brahma tu sarvaj~naM sarveshvaraM sarvanityaM sarvendriyaguNadraShTR^i sarvapratyayasAkShIti shruteH tasmAt j~nAnendriyasya brahmatvaM na sambhavati tarhi brahmaNo dehaH sambhavati iti chet na dehasya ShaDbhAvavikAritvAt tasya ShaDbhAvAH asti jAyate varddhate apakShIyate vipariNamate vinashyati evaM shItoShNasukhaduHkhasvamAnApamAnabrAhmaNAdi kITapata~NgamashakaparyantAH samasta sthUlasUkShmadehadharmAH ShaDbhAvavikArAH iti shruteH dehino.asmin yathA dehe kaumAraM yauvanaM jarA tathA dehAntaraprAptirdhIrastatra na muhyati iti bhagavadvAkyaprAmANyAt ayaM tu shuddhaH buddhaH nityamuktaH akhaNDAnandaikarasaH ShaDbhAvavikArarahitaH tathA cha bhagavadvAkyaM na jAyate mriyate vA kadAchit nAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhUyaH ajo nityaH shAshvato.ayaM purANo na hanyate hanyamAne sharIre iti sarvAnusyUto akhaNDadaNDAyamAno.asti yathA samudraphenabudbudA ullasanti tathA sattAmAtreNa brahmAdi kITapata~Nga samasta deheShu udayati dehastatra astaM yAti ata eva sthUladeha AtmA na bhavati ata eva sha~NkarAchAryairuktaM vapuridamatra mAyAtmApekShAkoshenAtmA jaDaprAvaH prAgutpatteshcha pashchAttadabhAvasyApi vimAnatvamiti tarhi prANa AtmA iti chet na prANastu vAyuH kShutpipAsA shvAsochChvAsa vR^itti pa~nchaprakAraH apAnastvadhogatotsargaM karoti || 1|| samAnastvannapAnAdi pachanaM karoti || 2|| prANastu kAmakrodhalobhamohotpAdako bhavati udAnastu shvAsochChvAsAnAmekaviMshatisahasrANiShaTshatAdhikAni karoti || 4|| vyAnastu dhAvanotpatanaprasaraNAdi samastendriyavR^ittiM karoti || 5|| AtmA tu achalaH akhaNDaH akriyaH ajo nityaH shAshvataH samastaH prANAdivAyuvR^ittyatpAdakaH shvAsochChvAsarahitaH tatprarvataka eva tathA choktaM sha~NkarAchAryaiH koshaH prANamayo vAyuvisheSho vAyuvapuShAvachChinnaH asya kathaM AtmatA syAt kShuttR^iShNAbhyAM upeyuShaH pIDAmiti tasmAtprANa AtmA na bhavati tarhi mana AtmA bhavati chenna mano brahmeti vyajAnAt iti shruteH manastu sa~NkalpavikalpAtmakamidaM kariShyAmi vakShyAmyahaM ayaM brAhmaNaH ayaM kShatriyaH ayaM vaishyaH ayaM shUdra iti nAnAvikalpasa~NkalpatvAt svarganarakabandhamokShakalpanA\- jAlajaTilaM manonekarUpANi kalpayati manaH samastendgiyakShobhakArakaM kAmAdyutpAdakaM ajitendriyatAnimittaM tapaHkShayakArakam atyanta chapalarUpaM padmapatraM jalaM prApya yathA vAyuM spR^iShTvA.ashvatthapatraM chapalaM tathA hR^idayakamalamadhye.atyanta cha~nchalaM tiShThati chandramA manaso jAta iti shruteH AtmAtvachalaH akShobharUpaH sarvavyApakaH sarvakriyArahitaH sarvadeshakAlavastuparipUrNashchaitanyamAtra AtmA nityamuktaH manasastu nityabandhaH tathA choktaM sha~NkarAchAryaiH yatsa~NkalpavikalpairaNuparimANaM nirindriyatvavibhuH atha kathamAtmatA syAdvikArashIlisya vR^ittibhedaM vadati tasmAnmana AtmA na bhavati tarhi buddhirAtmA bhavatIti chenna buddhistu jIvarUpa devadatta vij~nAnaM bhavati vij~nAnamAnandaM brahmeti shruteH tachcha vij~nAnaM deshataH parichChinnaM kAlataH parichChinnaM yaddR^ishyaM tatparikalpayati yachChataM tatkalpayati adR^ishyaM shrutaM j~nAnaM nAtibuddhistu triguNAtmikA bhavati sAtvikIbuddhirdevatopAsanaM karoti dharmArthakAmamokShachaturvidhapuruShArthasiddhinimittArthe sAtvikI buddhiH pravartate tatra rAjasIbuddhirviShayabhedAt nivarttate puShpachandanavanitAdi viShayAn karoti viShayAshcha shabdasparsharUparasagandhAdayaH savilAsabuddhirnAnAbhedabuddhiH shuklakR^iShNalohitAdika nAnAbhAvAnkalpayatIti rAjasIbuddhiH tAmasIbuddhistu nidrAlasyamaithunAdikadharme pravarttate kAmakrodhalobhamohaharShashokaviShAde pravarttamAnAparasparavaira\- buddhiratyantamUDhA vivekashUnyA tAmasIbuddhiH tasmAdAtmA svatashchaitanyaprakAsharUpaH j~nAnAnandamayaH samastaprapa~nchakriyArahitaH turyAvasthAmAtramavatiShThate deshakAlavastuto.aparichChinaH samasta\- prapa~nchaj~nAnotpAdakasvarUpaH samastaviShayaprakAshakAraNaM sa paramAtmA indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH manasastu parAbuddhiryobuddheH paratastu saH iti bhagavadvachanaM pramANam tasmAdAtmA buddhirna bhavati tarhi aha~NkAra AtmA bhavatu aha~NkArastu ahantA mamatA bhavati ahaM tvaM tava mama bahudhA nAnAjIvayonisharIralakShaNAni tat j~nAnasvabhAvAbhimAno bahudhollasati ahaM sukhI ahaM duHkhI ahaM kR^ishaH ahaM sthUlaH ahaM mUkaH ahaM jaDaH ahaM paNDitaH ahaM mUrkhaH ahaM rAjA ahaM bhR^ityAH ahaM shrotriyaH ahaM brAhmaNaH ahaM kShatriyaH ahaM vaishyaH ahaM shUdraH ahamIshvaraH ahaM daridraH ityAdi vikalpasa~NkalpaH sahasravarti mama bhAryA mama putraH mama dhanaM mama kShetramityAdi yuShmatpratyayena nAnAprakAra brahmAdikITapata~Ngaparyanta nAnAbhedakakalpanAM karoti tasmAdAtmA svajAtibhedarahitaH svagataparagatabhedarahitaH ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti ki~nchana iti shrutivAkyaM pramANam AtmA brahmAdikITaparyantaM jagatsamagraprANimAtrasyAM antaryAmitvena tiShThati tasmAdaha~NkAra AtmA na bhavati tarhi chittamAtmA bhavati iti chet chittaM tu chaitanyaj~nAnaM bhavati kadAchidudayaM karoti kadAchit astaM yAti yat jAgradavasthAyAM j~nAnaM tatsvapnAvasthAyAM na bhavati yat svapnAvasthAyAM j~nAnaM tatsuShuptyavasthAyAM na bhavati anyonya j~nAnavailakShaNyam avasthAbhedena tasmAchchittaj~nAnaM viruddham ata eva deshakAlavastu parichChinnaM j~nAnamekarasasvarUpaM tasmAdAtmA.akhaNDaj~nAnaH avasthAtraya sAkShikAlatraya sAkShili~Ngatraya sAkShitvenAvatiShThate ata eva sarvaj~natvamIshvaratvaM sarvaniyantR^itvaM sarvakartR^itvaM sa IshvaraH kUTastho sarva saMshliShTo vA~NmanogocharAtiga iti shruteH tasmAchchittamAtmA na bhavati tarhi mUlaprakR^itirAtmA bhavatIti chet na mUlaprakR^itistu anAdisiddhA bhavati kasmAt sUkShmatvAt achalatvAt akhaNDatvAt sarvavyApakatvAt nirlepatvAt sattAyAmanekabrahmANDamullasati sA mAyA chaturviMshatitattvAnAM kAraNasvarUpaM svasvarUpeNAvikAri\- guNatrayakAraNaM samastaviShayagocharaM samastakAryabhinnatvena tiShThati tasmAt mAyA yadyapi shuddhA bhavati tathApi doShatrayAropaNaM kriyate kAryeNa kAraNAnumAnaM bhavati yasya kAryaM jaDaM tasya kAraNasya jaDatvaM bhavati yathA bIjaM tathA phalaM kaTukaM bhavati yathekShustathA sharkarA svAdurbhavati ata eva prakR^itikAryaM pR^ithvyap tejovAyvAkAshamindriyAntaHkaraNa\- chatuShTayaM guNatrayaM sarveShAM jaDatvaM dR^ishyate yasya kAryaM jaDaM tasya kAraNasyApi jaDatvaM bhavati ata eva yasya kAraNaM jaDaM tasya kAryasya jaDatvaM bhavati prasa~NgAdanyathA.arthoviruddhaH prathamo doSho jaDatvaM dvitIyo doSho vikAritvaM tR^itIyo doSho guNatvamiti guNadoShatrayANAmAropaNaM kriyate sattvaM rajastama iti prakR^itiguNAH daivI hyeShA guNamayI mama mAyA duratyayA iti bhagavadvAkyaprAmANyAt tasmAnmAyA guNamayI iti siddhAntaH tasmAdbrahmaNastu aprakR^ititvaM pratiShThati iti shruteH sa AtmA vikArIsthUlAdiguNarahitaM sachchidAnandasvarUpam AdityavarNaM tamasaH parastAt iti shruteH ata eva paramAtmAsAkShAtkAra samastaprapa~ncha parokShasvarUpaH svayamaparokSho yathA.a.adityaH svaprakAshaM karoti tathA brahma svaprakAshameva sarveShu tiShThati brahma svatashchaitanyaM iti lakShaNavR^ittisAdhanaM kAraNaM asmi shabdanirNayo yasmAtpa~nchakarmendriyam pa~nchamahAbhUtAH pa~nchatanmAtrANi antaHkaraNachatuShTayaM guNatrayaM mUlaprakR^itirityAdi samastaprapa~nchakAryaM kAraNAtmakaM chAsadrUpaM pa~nchakaraNaM sadrUpaM pa~nchakAryaM tasmAdAtmA sadasatparaM jAnIyAt sadasatparamiti shruteH tasmAt jAgrat svapnasuShuptyAdyavasthAtrayasAkShitvena tiShThati kasmAt svaprakAshakatvAt svatashchaitanyatvAt sattvAdi\- guNarahitvAt sa yasmAtsarvaprapa~nchAnvayavyatirekeNa tiShThati tasmAt sarvendriyaguNadraShTR^i sarvapratyayalakShaNaM iti shruteH tasmAt brahmasattAmAtreNAvatiShThate samastaviShayagocharaM tasmAdAtmA j~nAnagamyaH purAtana iti shruteH tasmAtsthUlasUkShmakAraNasharIra AtmA na bhavati sthUladeho vishvAbhimAnI brahmA devatA sthUlabhogo jAgradavasthA vaikharIvANI vairATasharIraM pa~nchabhUtAtmakaM pa~nchamahAbhUtalakShaNam pR^ithvIApastejovAyurAkAsha iti pa~nchamahAbhUtAni vAkpANipAdapAyUpasthamiti pa~nchakarmendriyANi shrotraM tvak chakShurjihvA ghrANamiti pa~nchaj~nAnendriyANi shabdasparsharUparasagandha iti pa~nchatanmAtrANi antaHkaraNacharatuShTayaM manobuddhishchittamaha~NkAra iti guNatrayaM sattvaM rajastama iti devatAH pa~nchadashadevatAH karmendriyAdhipatayo.agnirindraH viShNuH prajApatirmitrAvaruNAdi j~nAnendriyAdhipatayo devatAH pa~nchadasha dikvAyuH sUryo varuNo.ashvinau shrotrAdyantaHkaraNAdhipatayo vAsudevaH sa~NkarShaNaH pradyumno.aniruddha iti chittAdi kAlakarmasvabhAva jIvarUpa iti samastaM yathA bhavati tathA jAgratyavasthA kathyate prANApAnavyAnodAnasamAnanAgakUrma\- kR^ikaradevadattadhana~njayA iti samasta kAlasattA ullasanti kAlanADyadhipatayaH nADIsa~NkhyA dvAtriMshatsahasrANi charmanADI shoNitanADI shukranADI asthinADI majjAnADI ityAdi kAlasattodbhavati vilayaM yAti cha karmasUtraM pApampuNyaMsukhaduHkhe ityAdikaM visR^ijati jIvaH indriyAdhipatiH achetanapadArthasya chetanatvarttA iti jAgradavasthAnirNayaH atha svapnAvasthAnirNayaH kriyate pa~nchaprANAdi vAyavo dashendriyavR^ittayaH pa~nchaviShayA antaHkaraNachatuShTayaM tatra devatAchatuShTayaM kAlakarmasvabhAva iti ekatvaM yathA bhavati tathA li~NgasharIraM kathyate hiraNyagarbhastejomayo bhavati tejomayo.amR^itamaya iti shruteH atha svapnAvasthAnirNayaH kathyate tejasobhimAnI viShNurdevatA sattvaguNaH vAsanAmayo bhogaH svapnAvasthAyAM madhyamAvANI sUryastatrAtmA iti svapnAvasthAnirNayaH atha suShuptyavasthAnirNayaH kathyate suShaptyavasthAyAme\- tatkAraNasvarUpI praj~nAbhimAnIshvaro devatAnando bhogyaH pashyantIvANI tamoguNaH iti suShuptyavasthA nirNayaH atha turyAvasthAnirNayaH kathyate turyAvasthAyAM brahmasvarUpikevalaM chaitanyamAtraM sarvopAdhi\- vinirmuktaM sAkShimAtraM avatiShThate yathA sUryaH prakAshaM karoti tatsattAmAtreNa lokAnAM cheShTA varttate tatheshvarasattAmAtreNa jagat cheShTAM karoti yathA.agnisaMyogena pAtra uShNatvaM bhavati yathA chumbakasattAmAtreNa samastaprapa~nchachaitanyatA bhavati iti piNDabrahmANDashodhanaM nimittArthe.asmishabdenotpattiH kathyate iti parabrahmamAyAsaMyogena parApashyantImadhyamA\- vaikharIrUpeNa mukhena prakaTI bhavati darshanamImAMsA yajurveda iti asmishabdanirNayaH iti ShaShThaH siddhAntaH || 6|| \section{sAmaveda tatpadaprakAraH saptamasiddhAntaH || 7||} ataHparaM sAmavede vAkyanirNayaH kathyate sAmavedavAkye padatrayaM tatpadaM tvaM padaM asi padamiti tatpadeneshvaraH tvampadena jIvo asipadena brahma tatra jIveshvarayorupAdhyavabhedaH brahmaNastu nAsti brahmaNohyupAdhyavachChedyashchet tatra shruti viruddhamidam ekamevAditIyaM brahma neha nAnAsti ki~nchaneti shruteH satyamupAdhibhede kalpitam jIvatva Ishvaratve brahmaNa upAdhikalpane dvaita ityupAdhikam ekamanekaM vA vastuvR^ityaM ekaevopAdhiH saH ka upAdhiH anAdyavidyAsvarUpaH sA cha jIveshvarAshrayA tadviShayaiva yathA vR^ikShachChAyA yathA gR^ihendhakAro yathA samudrapheno yathA nabhasyanyattiShThati tathA brahmasattAyAM mAyAkalpitA daivI hyeShA guNamayI mama mAyA duratyayA mAmeva ye prapadyante mAyAmetAM taranti te iti bhagavadvAkyAt tathopaniShadi shrUyate ajAmekAM lohitakR^iShNa 2 shuklakR^iShNAM bahvIM prajAM janayantIsvarUpA ajohyeko juShamANo nu shete jahAtyenAM bhuktabhogAmajonya iti taittireyAraNyam R^igvede.api shrUyate na taM vidAtha ya imA jajAnA.anyad yuShmAkaM antaraM babhUva nIhAreNa prAvR^itA jalpyA chAsutR^ipa ukthashAsashcharanti iti shivashaktyAyukta ityAdi vyAkhyApratipAditatvAt prakR^itiH puruShashchaiva vid.h{}dhyanAdI ubhAvapi iti vAkyAt prakR^itipuruShayostathA vedAnte.api anAdyavidyAM vadanti tarhi dvaitotpattirbhavati advaitaM na syAt etatsatyabrahmAdvaitamevAvikAraM vikArarahitaM svaprakAshasvarUpaM svatashchaitanyasvarUpaM akhaNDadaNDAyamAnaM vyApakaM deshataH kAlato vastubhUtam adhaUrdhvatiryak anantaM sa paramAtmaika eva tadupAdhibhedena trividhA bhavati jIveshvarabrahmeti tatra mAyA trividhA bhavati avidyAmAyA jIvAshritA mAyeshvarashritA ki~nchichChaktistu ardhamAtrAsthitA nityAyAnuchchAryA visheShataH iti saptashatiprAmANyAt tanmAyAbrahmasattAmAtreNa chetanA bhavati kimivAgnisattAmAtreNa pAtre yathoShNatA bhavati yathA sUryamaNau sUryakalAyAmagnerutpattirbhavati niShkAraNam tathA brahmasattAyAM mAyAvikAritvaM bhavati tatravikAro dvividhaH mAyA vidyA cha tatra mAyApratibimbitaM chaitanyamIshvara ityuchyate mAyA svAshrayA vyAmohinI avidyAjIva vyAmohinI mAyApratibimbachaitanyamIshvaro yasya sarvaj~natvaM sarveshvaratvaM sarvasaMhArakatvaM sarvaprakAshakatvaM sarvaprerakatvaM sa IshvaraH aNimAdi sid.h{}dhyaShTakadAtA tasya nAma viShNuriti sattvaguNaHpradhAnaM tasya svarUpatrayaM brahmAviShNUrudra iti tatra jagadutpattikAraNaM brahmA rajoguNapratibimbitaM chaitanyaM kriyAshaktisvarUpeNa jagadutpattiM karoti tasya viShNusvarUpaM tatpada prathamAMsho brahmA dvitIyAMsho viShNurjagatpratipAlakaH sattvaguNapratibimbitaM chaitanyaM viShNurityabhidhIyate ichChAshaktisvarUpeNa sa vaikuNThAdhipatiH tasyAMshAvatArA matsyakUrmAdayaste kimartha bhavati tatrottaramuchyate yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sR^ijAmyaham iti bhagavadvAkyAt shruta evAnantashaktirUpeNa yugapatsthAvaraja~NgamapratipAlako bhavati tatpada dvitIyAMshaH atha tatpada tR^itIyAMsho rudra ityabhidhIyate tamoguNapratibimbitaM chaitanyamIshrara iti kathyate kAlashaktisvarUpeNa sthAvaraja~NgamAtmakasya jagataH pralayaM karoti bhairavAdyavatArairanantakAlAtmA bhavati namaste rudramanyava iti shruteriti tatpada tR^itIyoMshaH tatpada mAyAshabalaM brahmeti ata eva mAyAbrahma cheti shaktidvayaM nirUpyate mAyApratibimbitaM chaitanyaM Ishvara iti kathyate sa IshvaraH sUryakoTipratIkAsho yamakoTidurAsadaH iti shruteH ata eva virADadhipatiH mokShAdhipatiH j~nAnAdhipatirmahAtattvAdhipatirvirADadhipatiH sarvaj~naptimanAdhibodhasvatantranityatvamaluptashaktiH anantashaktiM cha vibhorviditvA ShaTbAhura~NgAni maheshvarasya ata eva shrutiH sahasrashIrShApuruShaH sahasrAkShaH sahasrapAt iti shruteH vaikuNThanAtho lokAnsR^ijate latAtantunyAye na jagadutpattirbhavati jagadutpAdanasvarUpeNa sR^ijati pratipAlayati saMharati yogamAyArUDho bhavati tasyeshvarasyAMshatrayaM brahmAviShNUrudra iti sa vaikuNThAdhipatirviShNurAdi puruShottamo nAma sattvaguNAtmakastasya vai rajoguNAtmako brahmA satyalokAdhipatistasya vai tamoguNAtmako rudraH kailAsAdhipatirata eva kAraNopAdhirIshvarasya kathyate iti sAmaveda tatpada visheShaNavyAkhyA iti sa~NkShepeNa vedAntashAstreNa tatpada svarUpAbhivyaktiH kathyate sAmaveda tatpada prakAraH saptamasiddhAntaH || 7|| \section{jagatkAraNabhUtaM guNasAmya prakR^iti kapilo.aShTamaH siddhAntaH || 8||} ataHparaM tvampadavAkyanirNayaH kathyate kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIshvara iti shruteH tatra kAryopAdhichaitanyaM jIvashabdavAchyamityuchyate sa jIvo vidyAshaktipradhAnaH sA.avidyA pa~nchasvarUpA kathyate tamastAmisraH andhatAmisraH mohaH mahAmohaH iti pa~nchaparvA.avidyA shaishavAvasthA kaumArAvasthA yauvanAvasthA taruNAvasthA vR^iddhAvasthA iti pa~nchAvasthAsu yajj~nAnaM tadavidyAsvarUpaM paramArtharahitaM shaishavAvasthAyAM na ki~nchit j~nAyate kevalaM stanapAnaM karoti sukhAdikaM na jAnAti kevalaM cheShTAmAtraM karoti iti tamoguNavidyAyAH shaishavAvasthAbhivyaktirbhavati sammatA.avidyA atha kaumArAvasthAyAM tAmisrAvidyA ki~nchiddehAbhimAnaM karoti mama dehaH mama mAtA mama pitA mama duHkhaM mama sukhaM ki~nchit praj~nAyate paramArtharahitaM kevalaM dehAbhimAnaM karoti dehAbhimAnamAtramujjR^imbhate sA kaumArAvasthA sambandhinyavidyAsaiva tAmisraM j~nAnaM tasya lakShaNaM iti tAmisrastallakShaNAvidyAMshaH yauvanAvasthAyAmandhatAmisraj~nAnaM tasya lakShaNaM dehAbhimAnamAtramujjR^imbhate vayaM sundarA ahaM yauvanavAn tatra kAmodbhavaM karoti ahantAM mamatAM karoti mama pitA mama mAtA mama bhAryA mama bhrAtA mama bhaginIti nAnA prakAra kAmodbhavaM karoti svabhAryAM parabhAryAM na jAnAti svadhanaM paradhanaM na jAnAti te shabdasparsharUparasagandhAH pa~nchaviShayAH taiH pIDitA atyantaduHkhaprAptirbhavati ata eva andhatAmisraM nAma paramArtharahitaM kevalaM avidyArUpaM sa evAndhatAmisraM nAma atha mohalakShaNAvidyA kevalaM dehAbhimAnaM karoti mama dhanaM mama putrA mama bhAryA mama kShetramahaM shrotriyo.ahaM brAhmaNo vayaM kShatriyA vayaM vaishyA vayaM shUdrA iti nAnAprakAra sa~NkalpavikalpajAlamadhye patati atyantamohobhrAntirbhavati tanmohasvarUpamavidyA nAma atha vR^iddhAvasthAyAM mahAmohaprAptirbhavati tanmahAmohalakShaNam atyanta dehAbhimAno bhavati putrapautrakShetrAdAvatyantaM mamatA bhavati mama bhR^ityAdayo mama deshA mama sakhA mama gotraM mama svajAtIyo vijAtIya iti svaparasminnatyantabhedavR^ittirbhavati atyantajADyAdhike.api moha evAyaM rakShaNIya iti dehAbhimAnasvarUpaM sthUlo.ahaM kR^isho.ahaM mUko.ahaM badhiro.ahaM ityabhimAnagrasto bhavati tadA abhimAnarUpA mahAmohAvidyA pR^ithag vidyate svabhAvaj~nAnena kevalaM dehAbhimAnamAtraM paramArtharahitaM dehAbhimAnamujjR^imbhate etajj~nAnaM mahAmohAvidyAlakShaNamahadavidyA\- parichChinnachaitanyaM jIvashabdavAchyamuchyate tatra kAryakAraNaikatvena prapa~nchAdhiShTitaM chaitanyaM pravartate tatra ki~nchitkAryakAraNalakShaNaM kathyate kAraNaM tvekaM kAryaM tvanekaM tatra dR^iShTAntam yathA mR^ittikaikaivaghaTAstvanekAH suvarNamekamala~NkArAstvanekAH chandramAstveko jyotsnAstvanekAH pR^ithivyekAgandhAstvanekAH sUrya eko rashmayastvanekA udakamekaM rasAstvanekA vR^ikSha ekaH shAkhAstvanekAH kArpAsa eko vasrANyanekavidhAni evamamunAprakAreNa kAraNamekamevakAryaM tvanekavidhaM kAraNaM tu mUlaprakR^itirekaiva jagatkAraNabhUtaM guNasAmya iti prakR^iti kapilo.aShTamaH siddhAntaH || 8|| \section{sAmavedasya tvaM padavisheShaNaM navamaH siddhAntaH || 9||} sA prakR^itistridhA bhavati sAtvikI rAjasI tAmasI cheti sA prakR^itirbrahmAshritA bhavati paramAtmAshritA mAyA sthitikAraNaM iti shruteH sA mAyA jagatkAraNaheturbhavati prakR^iti kAryaM mahattattvaM mahattattvakAryamaha~NkAro.ahaM~NkArakAryaM mano manaHkAryaM buddhirbuddhikAryaM shabdAdayo viShayAH shabdakAryamAkAsha AkAshakAryaM vAyurvAyukAryaM chAgniragnikAryamApo.ap kAryaM pR^ithvI pR^ithivyA oShadhivanaspatayaH oShadhivanaspatibhyaH phalAnyannaM chAnnakAryaM rasaH rasakAryaM reto retaHkAryaM saptadhAtavasteShAM sa.nj~nA rudhiramAMsAdayo vasAtva~NmAMsamedo.asthimajjAshukrANyete saptadhAtava etaddhAtukAryaM sharIraM etaddhAtubhiH samastajIvasharIramArabhyate.amunAprakAreNa kAryakAraNAtmakaM vishvaM saMsAraprapa~nchAdi shabdairnirUpyate iti tattvasarganirNayaH atha jIvanirNayaH kathyate prathamakosho brahma dvitIyakosho mAyA tR^itIyakosho guNatrayaM chaturthakosho viShNuH pa~nchamakosha IshvaraH ShaShThaHkosho rudraH saptamakoshaH sanakAdayashchatvAro.aShTamakosho mahIdAsAdayo navamakoshaH svayambhuvAdayaH dashamakoshaH kashyapAdaya ekAdashakoshaH sarasvatI tadanantaraM devadaityagandharvasiddhayakSharAkShasaguhyaka\- kinnaramanuShyapashupakShimR^igAdayaH nAgAnadyogirayodrumAdi samasta sthAvaraja~NgamAshchaturashItilakSha jIvajantavaH khecharabhUcharAH pR^ithivyAdi saptasargalokacharA asa~NkhyA jIvayonayo nAnAvidhAvakAshAlakShaNaM kAryasvarUpameva bhavati tadetatkAryAshritaM chaitanyaM jIvashabdavAchyamuchyate pR^ithagabhimAnalakShaNaM kathyate yathA ghaTa bhedenAkAshabhedo.anekadhA ghaTAkAshamaThAkAshAdau mahAkAshastu eka eva yathA agnirekaeva visphuli~NgAstvanekA yathA sUrya eka eva jale pratibimbAstvanekadhopAdhibhedenaiva jIvA anantA bhavati amunA prakAreNa tvampada tatpadayoH parasparavailakShaNyaM bhavati upAdhibhedenaiva vastubhUtaM vastutastAvadekameva vastuchaitanyaM sarvatrAnusyUtamasti iti tvampadashodhanaM sa~NkShepeNAta eva tatpada tvaM padAsi padAnAM parasparaM bhedaH kathyate sAmavedasya tvampadavisheShaNaM navamaH siddhAntaH || 9|| \section{jIveshvarabrahmanirNayo dashamasiddhAntaH || 10||} atha jIveshvaravibhAgaH kathyate ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti ki~nchana iti shruterviruddhArtha satyapadatrayaM kathyate tattvamasIti sAmavedavAkyamasti tasya padatrayaM kathyate tattvamasIti padatrayasya vyAkhyAnameva kriyate padatrayeNa vastutrayaM nochyate kintvekameva vastu jIveshvara brahmeti buddhibhedena kAryopAdhibimbaM chaitanyaM jIvashabdavAchyaM kAraNopAdhipratibimbitaM chaitanyamIshvara shabdavAchyamuchyate kAryakAraNarahitaM chitsvarUpamakhaNDadaNDAyamAnaM brahmAsi padavAchyam ata evAsipadenaiva brahmochyate tachcha brahmasvarUpataH paripUrNaM bhavati mAyAdi sheShaprapa~nchavinirmuktaM guNadoSharahitaM kevalaM sattAmAtramasipadena paraM brahma chidAnandasvarUpamuchyate tadbrahmAkAshAdi samasta prapa~ncha\- sAkShIbhUtaM jIveshvarayorniyantR^i mAyAvidyAyAH pravarttakaM kAlakarmasvabhAva upAdAnasvarUpaM yatsattAmAtreNa samastaprapa~nchAntarvartitvenollasati sarvataH pANipAdaM tatsarvatokShishiromukham sarvataH shrutimalloke sarvamAvR^itya tiShThati iti shruteH ata eva sarvavyApakatvaM tatrochyate svataH prakAshatvaM svatashchaitanyatvaM svatantratvaM svataHj~nAtR^itvaM svataHpratipAlanatvaM svataHsaMhArakatvaM sa paramAtmeti kathyate asti prashastaprakR^iteH paratastAt AdityavarNaM tamasaH parastAt iti shruteH ata eva sa paramAtmA samastaviShayagocharo.atyantasUkShmAtsUkShmataro bhavati dUrAddUrataro yato vAcho nivarttante.aprApya manasA saheti shruteH ataH kAraNAt tvampada tatpadAsi padAdinA jIveshvara brahmeti brahmasatyatvaM pratipAdyate upAdhibhedenAnantAH kAryopAdhirUpAshchaitanyAdhiShThitAH sukhaduHkha pApapuNya svarganaraka bandhamokSha j~nAnAj~nAnAni nAnAyoniShu saMsaranti utkrAmanti cha li~NgasharIra sthUlasharIrAbhimAnaH sa jIvAtmA pa~nchakoshAbhimAnI vA te pa~nchakoshA bhavanti ata evAnnamayaH prANamayaH manomayo vij~nAnamaya Anadamaya ityannamaya prANamaya manomaya vij~nAnamayAnandamaya pa~nchakoshAnAmekaika mantarbhAg bhavati vivekAtprakAshAtprakAshitAtAtmeti sha~NkarAchAryaishchoktaM etatpa~nchakoshAveShTita chaitanyAtmA sa jIvashabdavAchyaM jIvaM karotIti jIvashabdavAchyatA atha jIvavisheShAH kevalamupAdhitrAmambhinnaM na tu vastubhedo vastugatyaikamevachaitanyai yathA ghaTAkAsha maThAkAsha mahAkAshAdivat tatrAMshastve ka eva tathA jIvaIshvarabrahmeti ekameva vastu ya IshvaraH karttApAlakaH saMhartA sarvamokShadAtA niyantA samastAnAM jIvAnAM karmaphaladAtA sa IshvaraH sa vaikuNThanAtho.anantakoTibrahmANDavigrahastapasA satyalokamadhiShThAtA tiShThati paritrANAya sAdhUnAM vinAshAya cha duShkR^itAM dharmasaMsthApanArthAya sambhavAmi yuge yuge iti bhagavadvAkyaprAmANyAt sa Ishvaro nirvisheShaH kAryopAdhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIshvaraH kAryakAraNatAM hitvA pUrNabodho.avashiShyate iti sha~NkarabhAShyaprAmANyAt yathA ghaTabha~NgenAkAshabha~Ngo na bhavati avidyAnivR^ittirmokShaH sA vidyAvilAsa\- nivR^ittirmokSha AnandaprAptirmokSha iti vA j~nAnaM tu kaivalyaM iti shruteH AkAshasharIraM brahma ata eva tadbrahma tvamasi sAmavedavAkyasya tatpadatrayavyAkhyAna prakAreNa jIveshvarabrahmanirNayo dashamasiddhAntaH || 10|| \section{dR^iShTAdR^ishyavivekAdyekAdashasiddhAntaH || 11||} sAmavedavAkyasya tatpadatrayavyAkhyAnaprakAreNa atha prakArAntareNa tattvamasIti vAkyavyAkhyAnaM kriyate tattvamasIti shruteH tachChabdena pUrvaM parAmR^ishyate tvaM shabdenAparaM parAmR^ishyate tatparasparaM viruddhaM tadyat brahma pUrvaM parAmR^iShTaM evamevAdvitIyaM brahma nAmarUpavivarjitaM brahma shuddhaM buddhaM muktasvabhAvam AdityavarNaM tamasaH parastAt iti bhagavadvachanaprAmANyAt samastaprapa~nchasAkShibhUtaM kevalaM turyAvasthAmAtraM pratitiShThati sa paramAtmA jIvo na bhavati kasmAt anantashaktimayatvAt anantaprakAshamayatvAt anantasukhamayatvAt anantAnandatvAt anantakoTi\- brahmANDAdhArabhUtatvAt anantakoTibrahmANDaprakAshakatvAt adhaurdhvamadhye yasyAnto nAsti sa ananta ityuchyate OM khaM brahmeti upAsIta iti shruteH ata eva jIvavikalpa Ishvaravikalpa brahmavikalpa iti vikalpatrayarahitaM kevalaM sAkShAtkArasvarUpam sa paramAtmA tatpadena visheShita iti tatpadArthaH atha tvaM padArthavyAkhyAnaM kriyate tvaM padamaparaparaM aparaM cha mAyArUpaM sA mAyAbrahmAshritA brahmaviShayA yathA lUtAtanturyathA gehe.andhakAro yathA vR^ikShachChAyA tathA mAyA brahmAshritA bahmaviShayA bhavati sA mAyA tvampadavAchyamAyAveShTitaM chaitanyasvarUpatrayaM pR^ithak || 2|| vishvataijasaprAj~naHsthUlasUkShmakAraNAtmakaM satvaMrajastamo brahmAviShNurudro jAgratsvapnasuShuptiH shvetampIta~NkR^iShNaM virAT{}hiraNyagarbha kAraNamAkhyAnakR^ita trividhA mAyA\- cheShTita svarUpeNa vaTavR^ikShavat jale jalAshayavat ata eva ekaiva mAyA.anantA pa~nchaviMshatitattvAtmakasvarUpa pa~nchaviMshatitattvAni pa~nchakarmendriyANi cha pa~nchaj~nAnendriyANi pa~nchamahAbhUtAni pa~nchaviShayAH antaHkaraNachatuShTayaM mUlaprakR^itirityAdi samastaM tvampadavAchyavisheShaH ShaDviMshako mahAviShNuriti shruteH ata eva tatpadena brahma tvampadena mAyA.asipadena jIvaH shabdabrahma ata eva sAmaveda pUrvapakShaH uttarapakShashcha pUrvapakShaH jIveshvaro brahmanirNayenaikameva tadbrahma trividhA nirUpyate upAdhibhedena vishvastaijasaHprAj~naH vishvo vishvAshritaH taijasa IshvarAshritaH prAj~no brahmAshritaH brahmAMsha IshvaraH IshvarAMsho jIvaH mamaivAMsho jIvaloke jIvabhUtaH sanAtana iti smR^iteH ata eva tatpada tvampadAsipadAnAM satyatvaM pratipAdyate upAdhibhedamAtre nirUpyate vastugatyaikamevAdvitIyaM eka eva hi bhUtAtmA sarvabhUteShu saMsthitaH ekadhA bahudhA chaiva dR^ishyate jalachandravat iti smR^iteH pUrvapakShe dR^iShTAnta siddhAntayostatvamasIti vAkyasyArthadvayaM ata uttarapakShe dR^ikdR^ishyapadArthanirNayaH kathyate dR^iShTaM brahma ekameva eko devaH sarvabhUtAntarAtmA iti shruteH tatra dR^iShTAntamAha ravirlokacheShTAnimittaM yatheti sa paramAtmA shuddho budbo muktasvabhAvo nirguNaH samastaprapa~ncharahitaH kevalamAkAshavadvyApakaH shabdaguNakamAkAshaM niHshabdaM brahma uchyate iti shR^iNu ata eva sa paramAtmA svatashchaitanyaH svaprakAsho jIva vikalpadvayarahitaH Ishvara vikalpadvayarahitaH kathaM vyApakatvaM yatra vyApakatvaM tatra vikalpo na sambhavati anantashaktimayatvAt ata eva brahmadR^iShTA mAyA dR^ishyAdR^ishyapadArthaH ki~nchitpratyayAdi samastaprapa~nchakAryaM kAraNAtmakaH iti dR^iShTAdR^ishyavivekAdyekAdashasiddhAntaH || 11|| \section{sAmavedavAkyanirUpaNaM sAmavedavAkyapadatrayavyAkhyAnanirNayo nAma dvAdashasiddhAntaH || 12||} atha tatpadavAchyaH kathyate tatpadena brahma tvampadena mAyA asi padeneshvaraH shvetaketupadena paramahaMsa iti paramahaMsa parivrAjakAchAryamatena sa paramAtmA sattAmAtreNa parApashyantImadhyamAvaikharIrUpeNa brahmaNaH pashchimamukhenAbhivyaktirbhavati kANDatrayaM mantrakANDaH j~nAnakANDaH karmakANDa iti sAmavedavAkyanirUpaNaM sAmavedavAkyapadatrayavyAkhyAnanirNayo nAma dvAdashasiddhAntaH || 12|| \section{ayaM shabdanirNayo.atharvaNavAkyashabdavyAkhyAnaM nAma trayodashaH siddhAntaH || 13||} athAtharvaNavedasambadhivAkyArthanirNayaH sa~NkShapeNa kathyate ayamAtmA brahmeti shruteH ayaM shabdaH pratyabhij~nAnavachanaH so.ayaM devadatta ityAdivat sR^iShTeH pUrvaM sR^iShTimadhye sR^iShTyante so.ayamAtmeti prasiddhameva parAsR^iShTirnAma pratyakShavachanamidaM shabdena cha nityatvaM pratipAdyate yathA.anantA ghaTapaTAdR^iShTAH paTAstubhinnAH sarvathA na ghaTA yathA dehadR^iShTyA tathA dehinAmityavadhArayati vAkyavR^ittau tathA samastaprapa~nchAdR^iShTAshrinnAH pR^ithak bhUtaH sAkShyavatiShThate ka iva sUrya ekaH svaprakAshena jagatprakAshayati tatheshvaraH svaprakAshena mAyAM prakAshayati parasparamanAdi sambandhena sa paramAtmA mUlaprakR^iti sAkShibhUto.aha~NkAkarasAkShibhUta AkAshavAyvagnyap{}pR^ithivyAdi sAkShibhUtaH shrotratvakchakShurjihvAghrANamityAdi pa~nchaj~nAnendriyasAkShibhUtaH vAkpANipAda\- pAyUpasthapa~nchakarmendriyasAkShibhUto jAgratsvapna\- suShuptyavasthAtrayasAkShibhUtaH sattvarajastamoguNatrayasAkShibhUtaH aNDajasvedajajarAyujodbhijjAdikAnAM chaturNAM sAkShibhUto brahmaviShNurudrAdi sheShanAgaparyanta samastanAnAyoniShu pR^ithakjAti\- svabhAvarUpeNa tiShThati tadabhinnaM paramAtmasvarUpamananta\- koTibrahmANDaprakAshakaM chinmAtramavatiShThate so.ayaM shabdavAchyaH parapAtmA brahmeti yat chaitanyasattAmAtreNa jagat chaitanyaM bhavati ka iva yathA sUryaprakAshena chakShuHprakAsho bhavati tat chakShuH sUryAvalokanaM karoti yathA.agnisattAmAtreNa pAtratApo bhavati tathA tat sattAmAtreNa samastAvAntaravarttinaH padArthAH sachetanA bhavanti ata evaikaM j~nAnaM tridhA cha bhavati brahma svatashchaitanyaM svataHprakAshaM svatantraM cheti mAyA tadAshritA tadviShayA chaitanyAtmA bhavati mahadAdi samastapadArtho jaDaH svatashchaitanyaparatantro bhavati ata eva brahma vyApakatvena mAyAyA api vyApakatvaM bhavati kathaM padAntarastadAshrayAt viShayo bhavati kAryabhAgatrayaM vyApakarUpaM mahadAdInAmapi j~nAnaM pUrNaj~nAne j~nAtR^itvaM kathaM bhavati upaniShadvAkyaM pramANaM AtmA vA are draShTavyaH shrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkShivatkartR^itveti maitre hovAcha yAj~navalkya iti shruteretatsatyaM ata eva devatAmavalakShyate na tu sampUrNaM j~nAyate yathA ghaTAkAsho j~nAyate tathA pUrNAkAsho.api j~nAyate tathA sarvamR^ittikApyanumIyate tathA.alpajalena mahAjalaM jAnAti evamamunAprakAreNa nAnAvidhAni jAnIyAt amunA pramANena bR^ihatpramANaM yathA jAnAti tathA.antaHkaraNacheShTitaM na chaitanyaM j~nAyate hR^idayakoshe chidAditye sadAdi bhAti nirantaramiti shruteH hR^idayakamalamadhye dIpavat vedasAraM jyotirj~nAyate tathA.ayamAtmeti ayaM shabdaH svaprakAshaM vadati yathA so.ayaM devadatta ityanena kAlavastu bhAvAvasthA parityAgena kevalaM devadattasvarUpamAtraM gR^ihyate tathA.ayamAtmA brahmeti sha~NkarabhAShyaprAmANyAt yathA ayaM shabda visheSheNa svaprakAshatvaM svatashchaitanyatvaM svatantratvamichChAshaktitvaM kriyAshaktirUpatvaM chotpadyate brahmAdikITaparyanta mashakebhyaH samastaprANimAtrAntaryAmitvena shodhakashaktirUpatvaM so.ayamAtmA shabdAdanumIyate ityayaM shabdanirNayo.atharvaNa\- vAkyashabdavyAkhyAnaM nAma trayodashaH siddhAntaH || 13|| \section{AtmashabdanirNayo.atharvaNavedArthavAkyagatAtmashabdanirNayo nAma chaturdashasiddhAntaH || 14||} athAtmashabdavyAkhyAnanirNayaH kathyate AtmA jagadutpattisthitivikSheparUpaM nirUpyate jagada~NkurakaM sachchidAnandamApadyata iti sha~NkarabhAShyaprAmANyAt tasmAtpa~nchapR^ithivyAdayaH paramAtmanaH samutpannA Atmana AkAshaH sambhUta AkAshAdvAyurvAyoragniragnerApaH adbhyaHH pR^ithvI pR^ithivyA oShadhaya oShadhibhyo.annaM annAtpuruSha iti shruteH tasmAtkAraNAdAtmA samastajagadutpattisthAnamanumIyate ata evAtmA.anantakoTibrahmANDabIjarUpaM saMsAravR^ikShasvarUpaM nirUpyate UrdhvamUlamadhaHshAkhamashvatthaM prAhuravyayaM ChandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit iti bhagavadvAkyaM pramANaM tathA cha shrUyate tripAdUrdhva udaitpuruShaH pAdo.asyehAbhavatpunaH tato viShva~NvyakrAmatsAshanAnashane abhi iti UrdhvaM brahma samastaprapa~nchasyopari antashcha nityaM shuddhaM buddhaM mukteH svabhAvaM nirguNaM nirAmayaM nira~njanaM tasya brahmaNaH shaktirnavavidhAya kathyate sarvaj~nabhAvamanAdibodhasvatantrAmaliptashaktiM anantashaktiM cha vibhorviditvA ShaDbAhura~NgAni maheshvarasya ichChAshaktiH kriyAshaktirj~nAnashaktistrishaktayaH evaM navavidhA shaktirmAyA sa paramAtmA kathyate sa jagadbIjabhUta mUlakandasvarUpaM tasya kandasya trayo~NkurA bhavanti kAlakarmasvabhAvA iti itIti kiM a~NkuratrayAt mUlaprakR^iti vR^ikSharUpasyotpattiH tayA mUlaprakR^ityA navavidhAH shAkhA bhavanti tAshchetthaM prathamA shAkhA mahattattvaM dvitIyA shAkhA.aha~NkArastR^itIyA shAkhA manashchaturthI shAkhA buddhiH pa~nchamI shAkhA nabhaH ShaShThI shAkhA vAyuH saptamI shAkhA.agniraShTamI shAkhA.apo navamI shAkhA pR^ithivI iti\- navavidhAH shAkhA atyanta sthUlarUpA aparimitAstasya vR^ikShasya shAkhAH pratidashashatadhA sahasradhA bhavanti tathA cha tasya vR^ikShasya viShayAH pa~nchakarmendriyANi vAkpANipAdapAyUpasthAni pa~nchaj~nAnendriyANi shrotra~nchakShurasanAnAsikAtvak iti dashashAkhAstasyaviShayAH pa~nchashabdasparsharUparasagandhA iti vR^ikShasya guNAstrayaH sattvaM rajastama iti tasya vR^ikShasya ShaDrasAH kaTvamlalavaNatIkShNakaShAyamadhurA iti tasya vR^ikShasya varNasvarUpANi ShaTshuklajyotiH shyAmanIlastu shvetapIteti tasya vR^ikShasya shAkhA guNautpattishchaturdhA aNDajajarAyujasvedajodbhijjA iti tasya vR^ikShasya parNAni chaturdhA R^igvedo yajurvedaH sAmavedo.atharvaveda iti etadeva brahmasvarUpaM tatra shabdabhedAshchaturdashavidyA utpattisthAnAni upavedA aShTAdashapurANAni aShTAdashasmR^itayaH bhArataM cha kAvyaM nATakamala~NkArasAhitya sa~NgIta pi~Ngala jyotiSha vaidikAni ShaDdarshanAni sarve sA~Nkhya mImAMsA vedAnta nyAya vaisheShikAH pAta~njala mantrashAstrANi parNAni tasya vR^ikShasya puShpaM navaprakAraM shravaNaM kIrttanaM viShNoH smaraNaM pAdasevanam archanavandanaM dAsyaM sakhyamAtmanivedanam tasya vR^ikShasya phalAni chatvAri dharmo.arthaH kAmo mokSha iti tasya vR^ikShasya vistAraM ki~nchit nirUpyate mUlAnyanantAni nAsti anto yeShAM tAni anantAni apAraM atisUkShmamatisthUlaM deshakAlavastusvarUpaM aparimitaM maryAdArahitaM anAdisvarUpaM sa paramAtmA anantakoTi\- brahmANDAkArasvarUpaM jIvarUpaM jyotiH sarvayoniShu kaunteya mUrttayaH sambhavanti yAH tAsAM brahma mahadyonirahaM bIjapradaH pitA iti bhagavadgItAsu tachcha mUlaM atisUkShmaM vaTabIjaprAyaM yathA vaTavR^ikShabIjAnyullasanti teShAM brahmANDAnAM madhya ekameva brahmANDa\- sa~NkhyA sa~NkShepeNa brahmaprakAreNa nirUpyate Ananda\- mUlaguNapallavatattvashAkhA vedAntapuShpaphalamokSharasAdi pUrNaH cheto viha~Nga haritu~NgataruM vihAya saMsAra shuShkaviTape vada kiM rato.asi iti shruteH anta evordhvamUlaM upari mUlamadhaHshAkhA kAlakarmasvabhAva mUlaprakR^ityAdayaH parasparakShobheNa samastaprapa~nchA ullasanti tatrakAla upAdAnaM karmaprerakasvarUpaM svabhAvashchaintanyasvarUpaH || 3|| mUlaprakR^itirvaikArikasvarUpa AtmA.avinAshisvarUpaH kAlakarmasvabhAvarUpo ta evAtmasvarUpaM jAnIyAt mAyAbrahmaNashChAyAvat ChAyAvaikArikasvarUpaH kAlakarmasvabhAvAtmA svatantrachaitanyarUpaH svaprakAsho nityamAyAtadAshritAstadviShayA anAdichaitanyo nAdyavidyA chAtra ki~nchidabhedo.atra gR^ihasambandhyandhakAro yathA vR^ikShasambadhinI vR^ikShachChAyA yathA.agnisambadhI dhUmastathA brahmasambadhinI mAyA triguNAtmikA brahmanirNayo vikAraH svatashchaitanyo mAyAguNamayI nityachaitanyA mAyA samavAyarUpeNa pariNamati vR^ikShAkAreNa sa vR^ikShaH kAlakarmasvabhAvayogenAnekaprakAreNa vR^iddhiM prApnoti prakR^itiM puruShaM chaiva viddhadyanAdI ubhAvapi vikArAMshcha guNAMshchaiva viddhi prakR^itisambhavAn iti bhagavadgItAyAm anuvR^ikShasthUlasa~NgabhAvashcha pratiShid.h{}dhyate sarvatrabhayasaMyuktaH prakR^ityApuruSheNa cheti bhAgavate AtmAshabdo jagadbIjA~Nkuro vA satyam etasmAt satatamatisarvatra smR^itaya AtmA prathamA~NkuraH kAlo dvitIyA~NkuraH svabhAvo nAma jIvAtmeti AtmabIjaM chaturddhA brahmakUTasthaM prArabdharUpeNa vistAraM prApnoti bIjarUpaM brahma kUTasthA mAyA prArabdhaM karmasvarUpaM kAlotpattisthiti\- pralayasvarUpajIvAtmaka samastaprapa~nchenAchetanasvarUpo chaitanyo chaitanyAdhiShThitashchaitanyaM bhavati ata eva brahmachaitanyaM brahma chaturddhA bhavati vAsudevo bIjarUpeNa sa~NkarShaNaH kAlarUpeNa pradyumnaH karmarUpeNAniruddho jIvarUpeNa iti brahmarUpaM mAyA pa~nchaviMshati tattvAtmikA sA prApya chaturdhA brahma sampadyate samasta vyavasthA na mahattatvAtmakaM saMsAravR^ikShAkAraM tiShThati atha prathamaM pariNAmaM nirUpyate prathamaM vaikuNThasthAnaM mahattattvAtmakaM tanmadhye tu jyotirmayaM tejomayaM j~nAnamayamAnandamayaM sukhamayaM tasya vaikuNThasyAdhiShThAtA.adinArAyaNashchaturbhujaH sha~NkhachakragadApadmakirITakuNDalakaustubhavanamAlA mudrikA ka~NkaNakaTisUtramekhalAdi nAnAbhUShaNabhUShitaH kausheyapariveShTitaH shyAmasundaraH kamalanayanaH kamalacharaNaH kamalahasto tilAvaNyavAnanantakoTishaktivyAptavAn vaikuNThAdhIshaH sUryakoTiprakAsho yamakoTidurAsada ityAdi visheShaNasaMyuktaH sa bhagavAn tasya shaktayo.aNimAmahimAgarimeshatvaM tvashitvaM cha pratikAmyamichChAsiddhirmuktisiddhiH sarvakAmapradAyinyaH vaikuThasya dvArapAlA aNimAdayaH siddhayaH ata eva sa vaikuNThanAtha ekAkI na ramate tat dvitIyamichChati sa evAtmA dvidhA bhavati patishcha patnI cha sa vaikuNThanAthaH shivashaktyAtmako bhavati shrIshcha te lakShmIshcha patnyau ahorAtre pArshvena kShatrANi rUpamiti shrutiH ata eva lakShmInArAyaNAtmakaM sthityupalakShaNaM sa vaikuNThanAthaH sahasrashIrShAH puruShaH sahasrAkShaH sahasrapAt ityAdi nAnAvisheShaNena visheShitaH sa mahApuruShaH saguNaM brahmetyuchyate puruShottama nAma trailokyavAsinAshchaturbhujA bhavanti teShAM strI lakShmIsadR^ishyo bhavanti tasya vR^ikShasya prathamaviTapo vaikuNTho dvitIyaviTapaH shivalokaH tR^itIyaviTapaH satyalokashchaturthaviTapo brahmalokaH pa~nchamaviTapaH sUryalokaH ShaShThamaviTapo yamalokaH saptamaviTapo janaloko.aShTamaviTapo bhUrloko navamaviTapo nakShatraloko dashamaviTapashchandraloka ekAdashaviTapaH sUryaloko dvAdashaviTapaH chandralokaH trayodashaviTapo.agnilokaH chatrurdashaviTapo yamalokaH pa~nchadashaviTapo nairR^itilokaH ShoDashaviTapo varuNalokaH saptadashaviTapo.aShTAdashaviTapaH kuberalokaH ekonaviMshativiTapa IshAnalokastadanantaraM merubandhine viMshativiTapaH sarve lokAH ekaviMshativiTapo brahmalokaH || 21|| brahmalokAnantaraM R^iShirityuchyate tato.adhaH saptapAtAlalokAH sheShanAgaparyantA nAnAvidhaprakArA sthAvaraja~NgamasvarUpAdeva manuShya\- tiryagAdi kITapata~NgasamastavishvAtmasattAmAtreNollasanti na vA.are putrANAM kAmAya putrAH priyA bhavanti Atmanastu kAmAya putrAH priyA bhavanti iti shruteH Atmashabdena samastajagadutpattisthAnaM satyasvarUpamuchyate AtmavyatirekeNa ki~nchidapi nAsti sarvaM viShNumayaM jagaditi ata eva sarvaM khalvidaM brahma ityAtmavyatirekeNa sarvapadArthA jaDarUpA evaM yatra chaitanyaM tatrA.atmAdhiShThAnena sarvaM chaitanyaM bhavati jaDatvaM nAsti sAtmaja gatabIjarUpeNa vaikuNThAdi sheShanAgaparyantaM sthAvarajagamAtmakaM jagadAtmA veti AtmashabdanirNayo.atharvaNavedArtha\- vAkyagatAtmashabdanirNayo nAma chaturdashasiddhAntaH || 14|| \section{vedAntaprakaraNe.atharvavedavAkyagatAtmabrahmashabdanirNayo nAma pa~nchadashasiddhAntaH || 15||} atha parabrahmanirNayaH kathyate bR^ihatvAt brahma aNu bR^ihat kR^ishaM sthUlaM ityayaM dharmo brahmaNi pravarttate bR^ihatvAchcha sarvavyApakatvaM brahmaNi pratipAdyate AkAshavat pUrNam AtmanivedyamakhaNDadaNDAyamAnaM sarvAnusyUtaM samo nAge na samo mashakena sama ebhistribhirlokairiti shruteH svaprakAshAtmakasvarUpaM samastaprapa~nchagocharaM tathA bhAtime yato vAcho nivarttante iti shruteH kevala sAkShisvarUpaM brahma jAgradavasthAsAkShi suShuptyavasthAsAkShi pa~nchakarmendriyasAkShi pa~nchaj~nAnendriyasAkShi pa~nchamahAbhUtasAkShi antaHkaraNachatuShTayasAkShi iti shruteH ata eva vAsudevanAmAnantakoTibrahmANDasAkShIbhUto.anantakoTibrahmANDa\- pratipAlako.anantakoTibrahmANDaharttA bR^ihatvAt brahma shabda uchyate ata eva brahma shabda sarvatrAnusyUto j~nAnamayaM chaitanyamuchyate ahaM brahmAhamasmi etadbrahma oM tatsatyaM so.ayaM puruShashchAsau Adityaikameva taditi vidyate iti praj~nApratiShThitamAtreNa satyasvapihitA mukhaM yosAvAdaityeva puruShaH so.asAvahaM oM satyaM khaM brahma iti shrutervAkyebhyaH prasiddhaM brahmetyuchyate udaraM brahmeti shAkArAkhya upArabhyate hR^idaye brahmetyAropya brahma ayameva iti shruteH ata eva kevalaM shUnyAchChUnyataraM sUkShmAtsUkShmataraM vyApakAdvyApakataraM prakAshAtprakAshataraM j~nAnAt j~nAnataraM nityAt nityataraM dhyeyAd.h{}dhyeyataraM IshvarAdIshvarataraM tattvAt tattvataraM sthUlAtsthUlataraM AnandAdAnandataraM sukhAtsukhaitaraM chaitanyAt chaitanyataraM rUpAdrUpataraM jyotiSho jyotitaraM jyotiShAmapi tajjyotistamasaH paramuchyate iti smR^itivAkyebhyo brahmAnirvachanIyamidaM brahma tAdR^ishametat iti chaturannaM bhavet brahma tadityeva dhyeyanochedviShayo bhavet parokSha cha iti sha~NkarAchAryoktaishcha vA~NmanogocharAtigaH ityAtharvaNavAkyagatAtmashabdanirNayena kANDatrayaM j~nAnakANDaM mantrakANDaM karmakANDam || 3|| brahmopAsanAyaihyupayujjate parApashyantImadhyamAvaikharIrUpeNAvyaktamapi brahmashabdasvarUpeNa AtmAnamabhivyaktaM karoti atharvaNaveda sA~Nkhyadarshana pAtA~njaladarshanopadarshana mantrashAsrANi iti sa~NkShepAt brahmasvarUpaM nirUpya vedAntaprakaraNe.atharvavedavAkyagatAtmabrahma shabdanirNayo nAma pa~nchadashasiddhAntaH || 15|| iti paramahaMsa parivrAjakAchArya sha~NkareNa kR^itaM dvAdashamahAvAkyavivaraNaM sampUrNam || iti shrImahAvAkyavivaraNaM sampUrNam || idaM pustakaM shrIkR^iShNadAsAtmajAbhyAM ga~NgAviShNukShemarAjAbhyAM shAstribhiH saMshodhya mumbayyAM svakIye \ldq{}shrIve~NkaTeshvarAkhya\rdq{} mudraNAlaye mudritam shakAbdAH 1812 saMvat 1947 ## Proofread by Sunder Hattangadi \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit at cheerful dot c om Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}