% Text title : Upadeshasara Bhashyam 2 Tattvabodhini % File name : upadeshasArabhAShyam2.itx % Category : major\_works, bhAShya % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : V Jagadishwar shastri % Transliterated by : Swamini Tattvapriyananda tattvapriya3108 at gmail.com % Proofread by : Swamini Tattvapriyananda tattvapriya3108 at gmail.com % Description/comments : V Jagadishwar shastri's Sanskrit Commentary on Ramana Maharshi's Upadeshasaram % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Upadeshasara Bhashyam 2 Tattvabodhini ..}## \itxtitle{.. upadeshasArabhAShyam 2 athavA tattvabodhinI ..}##\endtitles ## maharShIramaNasya upadeshasArasya shrIjagadIshvarashAstriNA kR^itA tattvabodhinyAkhyA vyAkhyA sArvaj~nyaM sakalAdhipatyamamitaM vedeShu yasya shrutaM yajjij~nAsyatamaM mumukShunivahaiH sarvaj~natA yatj~natA | yajjIvAdi niyAmakaM jagadidaM yadvIkShaNAt udgataM yasya j~nAnabalakriyAshcha sahajAstannaumi(Nu\-stutau) pUrNaM mahaH || antardR^iShTInapagatamahAmohagADhAndhakArAn AtmArAmAnamalahR^idayAnAtmavidyopadeShTR^In | AbAlatvAdaruNa\-karuNAjAlalIlAvakR^iShTAn aMhohatyai ramaNabhagavatpAdasa.nj~nAn namAmaH || ramaNabhagavadvaktrAmbhojAdbahissvayamudgataH shrutigata\-mahAtAtparyArtha\-prabodha\-sudhAkaraH | adhigata\-mahA\-mohavyAdheH japena vinAshakaH jayati sakala\-shreyodAtA nibandhamahAnidhiH || iha khalu jagati sarvepi jantavo dukhAntAya yatante | parantu na jAnanti tadantaikAntakAraNaM bhramantastattatsAdhaneShu ramanta vividhaviShayakAntAreShu | lokAvagatasAdhanaishcha nAtyantaM duHkhAnto bhaviShyati | na khalu vyAdhibhItaHauShadhaM sevamAnaH vyAdhinA punaH na pIDyate | samUlonmUlanaM hi punaraprarohAya bhavati | atashcha duHkhasya kiM mUlaM iti pramANato.avagatyatannirAsaprayatanameva sAdhIyo bhavati | na khalu tadubhayaM vinA shAstrapramANaM puruShabud.hdhyA shakyaM adhigantum | tathA cha tadarthaM \ldq{}shAstraM kimAheti\rdq{} shAstrameva sadgurumukhAchChrotavyam | shAstraM cha j~nAnamantarA duHkhamUlasamunmUlanaM ashakya sampAdanaM iti samudghoShayati | tathA cha shrutiH \ldq{}yadA charmavadAkAshaM veShTayiShyantimAnavAH | tadA devamavij~nAya duHkhasyAnto bhaviShyati || \rdq{} ityAdi | evaM cha duHkhasya mUlaM aj~nAnaM eva iti nirNItaM bhavati aj~nAnaM hi aduHkhamAtmAnaM duHkhA karoti | viShayasaMsargajanitaM sukhamapi duHkhakarameva vivekinaHduHkhasambhinnatvAt | ata eva IshvaragItAsu smaryate | \ldq{}ye hi saMsparjA bhogAH duHkhayonayaH eva te | AdyantavantaH kaunteya na teShu ramate budhaH || \rdq{} (5\.2) iti tathAnyatrApi \ldq{}yAvataH kurute jantussambandhAn manasaH priyAn | tAvantosya nikhanyante hR^idaye shokasha~NkavaH iti | aj~nAnaM hi sarvasukhaduHkhAdyanarthajAlanidAnamiti shrutismR^itIhAsanyAyaprasiddhaM aj~nAnaM cha na svarUpato.anarthakaramiva bhAti | suShuptau svarUpataH sattve api anarthakaratvAdarshanAt tathApi adhyAsa dvArA tasya anarthakaratvaM nApalapituM shakyate pratyagAtmani anAtmA.adhyAso hi sarvAnarthahetuH | evaM anAtmani dehAdau AtmasaMsargAdhyAso.api | anyasyAnyAtmatA avabhAsaH eva adhyAsaH iti prA~ncha AchAryAH AchakShate | sa(adhyAsaH) cha parIkShaka\-pAmarasAdhAraNyena sarvalokaprasiddha eva | \ldq{}pashvAdibhishchAvisheShAt\rdq{} ata eva \ldq{}AtmakhyAtirasatkhyAtiH akhyAtiH khyAtiranyathA | tathA.anirvachanIyakhyAtiH etyevaM khyAtipa~nchakam || iti khyAtiH pa~nchadhA vyavahrIyate | eteShAM parIkShakANAM anyathAkhyAtitvAdiprakAravivAdepi parasya parAtmatAvabhAsalakShaNe adhyAse na vivAdaH | tena cha adhyAsasya anirvachanIyatA avashyambhAvinI | dehendriyAdau AtmAnaM AtmadharmAMshchAdhyasya khalu sarvalokaHsukhaduHkhAdikaM anubhavati | aj~nAnenAvR^itaM j~nAnaM tena muhyanti jantavaH | ityAdi smR^iteH | tathA cha AtmanaH na sukhaduHkhamohAtmakatvaM pAramArthikaM bhavituM arhati | anyathA tat satyatve cha anirmokShaprasa~NgAt | AtmA kartrAdirUpashchet mA kA~NkShIH tarhi muktatAm | na hi svabhAvo bhAvAnAM vyAvartet auShNyavat raveH || iti vArtikavachanAt | aj~nAnaparikalpitena sukhitvAdinA doSheNa Atmano na duShTatvaM pAramArthikaM bhavati Atmano asa~Ngatvena j~neyasambandhAsambhavAt | sarveShAM hi dehAdiShu anAtmasu AtmabhAvo nishchito.aj~nAnavijR^imbhitaH | tatraivaM sati kartR^itvabhoktR^itvAdirUpaH saMsAraH sarvo.api dR^igAtmani avidyayA adhyAropita eveti | vidyayA sahakAryeNa avidyAyAH nAshaH shrutismR^itibhyaH avagamyate | shrutayaH tAvat | iha ched avedIdatha satyamasti na chedihAvedInmahati vinaShTiH | tamevaM vidvAnamR^itaM iha bhavati ityAdyAH sahasrashaH | evaM cha Ishvarasya eva sataH jIvasya aj~nAna\-upAdhikR^ita bhedataH saMsArItvamiva bhavati | vakShyati cha bhagavAna shrIramaNaH || vigrahendriya prANadhItamaH nAhameka sat tajjaDaM hyasat\.\.\. ityAdinA jIveshvara bhedasya aupAdhikatvam | veShahAnataH svAtmadarshanam | IshadarshanaM svAtmarUpataH iti | sahetukasya saMsArasya atyanta uparamashcha svAtma\-abhinnaparameshvara j~nAnAt eva bhavati iti cha | atashcha bhagavAn shrI ramaNAchAryaH svaprayojana abhAve.api bhUtAnujighR^ikShayA samastashAstrArthasArasa~NgrahabhUtaM durvij~neyArtham triMshat shlokaparimitaM upadeshasArAkhyaM imaM granthaM saMsAravyAvR^itsunAM mumukShUNAM upakArAya upadidesha | etasya cha paraM niHshreyasameva saMsAroparamarUpaM prayojanaM svAbhinnaM brahmaivAbhidheyabhUtam | ataH vishiShTAbhidheyaprayojanasambandhavat idaM shAstraM mImAMsanIyam | etadarthe vij~nAte samastapuruShArtha siddhiH syAt iti | vivekataH tadarthaM tattvabodhanArthaM yathApratibhAnaM yatnaH kriyate | tatra varNAshramAMshcha uddishya vihitaH sarvo.api dharmaH dR^iShTAdR^iShTAbhyudayArtho.api san IshvarArpaNa bud.hdhyA anuShThIyamAnaH sattvashuddhaye bhavati phalAbhisandhivarjitaH | shuddhasattvasya eva j~nAnaprApti arhatA sampAdanadvArA j~nAnotpattihetutvena niHshreyasanidAnatvamapi paramparayA tasya bhavati iti abhisandhyAdau shrIramaNabhagavAna IshvarArpaNabud.hdhyA anuShThIyamAnaM karmayogaM upadishati sma | \ldq{}brahmaNyAdhAya karmANi \.\.\. yoginaH karma kurvanti sa~NgaM tyaktvAtmashuddhaye iti bhagavadgItAvachanAt | atraivaM sati dR^iShTAnushravikaviShayasukhakAmanayA kriyamANAnAM shrautAnAM smArtAnAM laukikAnAM vA kR^iShyAdinAM karmaNAM atiphalguphalatvena AyAsabahulatvena cha anAdartavyatvaM vyavasthApayitu kAmaH bhagavAnAdau phaladAtAraM IshvaraM ana~NgIkurvatAM sA~Nkhya\-pUrvamImAMsaka\-chArvAkAdinAM mataM asa~NgataM iti nirUpayituM prathamaM shlokaM pravartayati \- karturAj~nayA prApyate phalam | karma kiM paraM karma tajjaDam || 1|| karturiti | karmAdhyakShasya sarvabhUtAdhivAsinaH sAkShiNaH chetayituH sarvakartuH Ishvarasya Aj~nayA (anuj~nayA) anugraheNa phalaM IShTAniShTamishralakShaNaM prApyate labhyate ityarthaH pratyagAtmA svayaM prakAshaHsan niravayavo.api anirvachanIya\-avidyAparikalpita\-buddhi\-manaH\-sUkShma\-sthUlasharIra\- indriyAdi\-avachChedena anavachChinno.api avachChinniva akartA.api karteva | abhoktA api bhoktA iva | aviShayo.api asmad\-pratyayo viShayo jIvabhAvaM ApannaH avabhAsate | ahaM pratyaye bhAsamAnasya chidAtmanaH asa~Ngasya buddhi\-indriyAdeH kAryakaraNa sa~NghAtasya cha kriyAshaktiH bhoktR^ishaktiH vA na sambhavati | jaDatvena kriyAkaraNabhogashakti naiva sambhavituM arhataH | atashcha kAryakaraNasa~NghAta sa~NkalitaM chaitanyameva kriyAkaraNabhogashaktimat aha~NkArarUpaM jIva iti jantuH iti kShetraj~na iti cha AkhyAyate | vastutaH tu jIvaH chidAtmanaH na bhidyate tathA cha shrutiH \ldq{}anena jIvena AtmanA anupravishya ityAdyAH | tasmAt chidAtmAbhinnasyApi jIvasya aha~NkArAdi\-upAdhisambandhavashAt eva kartR^itva kArayitR^itva bhoktR^itvAdi vyavahAraH | ahampratyaya AlambanatvaM cha abhyupagamyate iti vyavahArAkhya bhedAvasthAyAM iyaM chintA bhagavatA maharShiNA prathamaM prastUyate iti avagantavyaM anyathA \ldq{}IshajIvayoH veShadhIbhidA | satsvabhAvato vastu kevalam\rdq{} | ityAdi uparitana shlokAnAM asA~NgatyApatteH asminnarthe cha paraH sahasrashrutismR^itivachanAni santi | \ldq{}AtmendriyamanoyuktaM bhoktetyAhurmanIShiNaH | sadhIH svapnobhUtvA\rdq{} \ldq{}dhyAyatIva lelAyatIva\rdq{} \ldq{}tatraiva sati kartAraM AtmAnaM kevalaM tu yaH\rdq{} pashyatyakR^itabuddhitvAt na pashyati durmatiH\rdq{} ityAdyAH yat etat aupAdhikaM kartR^itvabhoktR^itvAdikaM jIvAnAM Ishvara apekShaM eva iti | \ldq{}eShahyeva sAdhu karma kArayati taM\, yamebhyaH lokebhyaH unninIShate | ##to wish to lead or bring or carry to or into##) eShahyeva asAdhu karma kArayati taM\, yamebhyaH lokebhyaH adho ninIShate | \rdq{} \ldq{}aj~naH janturanIshoyamAtmanaH sukhaduHkhayoH | Ishvaraprerito gachChet svargaM vA shvabhrameva vA \ldq{}samAne vR^ikShe puruSho nimagno.aanIshayA shochati muhyamAnaH | \rdq{} ityAdyaiH shrutismR^itivachanairavagamyate || nanu IshvaraH dveShapakShapAtarahitaH shrUyate | sa cha kathaM jIvAn sAdhvasAdhune karmaNi pravartayituM arhati | svatantrassan IshvaraH karuNAkaraH dharmamArga eva jIvAn pravartayeta | na adharmamArge | tatashcha tat preritAH sarvepi jIvAH dharmamAtrAnuShThAyinassantaH sukhinaH eva bhaveyuH\, ya duHkhinaH | tathA cha sukhitvaduHkhitvAdi kR^itaM jagadvaichitryaM anubhUyamAnaM anupapannaM syAt | jIvAnAM svAntrye abhyupagate tu rAgAdidoSheNa svayaM dharmAdharmayoH ubhayorapi pravartamAnatvena sukhitvaduHkhitvAdi kR^itaM jagadvaichitryaM upapannaM syAt | tasmAt svatantrAH santaH jIvAH puNyApuNyeShu pravartante nivartante cha ityeva vaktavyam | evaM cha vidhiniShedhabodhakashAstrANAM arthavattvaM syAt | itarathA asvatantrAH jIvAH IshvareNa eva dharmAdharmayoH pravartyante nivartyante cha iti vidhiniShedhashAstrAnarthakyaM durvAram | vidhipratiShedha shAstrANAM bahunAM Anarthakya parihArAya \ldq{}eShahyeva sAdhu karma kArayati\rdq{} ityAdivAkyAni IshvaraprashaMsAparatayA neyAni iti chet | na | yadyapi Ishavaro rAgadveSharahita eva | tathApi pUrvapUrva\-jIvakarmApekShayA puNyApuNyayoH ubhayoH jIvAn pravartayannivartayan adveSha pakShapAtAbhyAM viShamo nirghR^iNo vA bhavati | na khalu jIvIya karmaNAM AdiH asti | anAditvAt saMsArasya | ato jIvakR^ita dharmAdharmApekShatayA kArayitR^itvaM Ishvarasya na yuktam | nApi vidhiniShedha shAstrAnarthakyam | jIvakR^ita dharmAdharmAnusAreNa jIvAnAM dharmAdharmayoH rAgadveShAvapi IshvaraH janayati | \ldq{}puNyo vai puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena\rdq{} ityAdi shruteH | evaM cha iShTAniShTaprApti parihArArthinAM vidhiniShedhashAstraM arthavadeva bhavati | yadi vidhiniShedhayoH phalaM IshvareNa jIvIyadharmAdharmanirapekSheNa vidhiniShedhasthAnIyena kR^itaM iti a~NgIkriyate\, tadA eva vidhiniShedhashAstrAn AnarthakyaM syAt | tasmAt vidhipratiShedhashAstrAvirodhAt \ldq{}eShahyeva\rdq{} iti vAkyAni na prashaMsAparANi iti bodhyam | tasmAt IshvarAdhInameva jIvAnAM aupAdhikaM api kartR^itvabhoktR^itvAdikaM na svAdhInaM iti siddham | iShTAniShTavyAmishralakShaNasukhaduHkhAnubhavaH eva bhogaH | sa eva phalashabdavAchyo bhavati | dharmAdharmakArayituM Ishvarasyaiva dharmAdharmaphalapradatvamapi svIkriyate | tathA cha ayaM arthaH gItAyAM api niruktaH yo yo yAM yAM tanuM bhaktaH shraddhayArchitumichChati | tasya tasyAchalAM shraddhAM tAmeva vidadhAmyaham || sa tayA shraddhayA yuktaH tasyArAdhanamIhate | labhate va tataH kAmAn mayaiva vihitAn hi tAn || ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham | ityAdinA | etena nirIshvaravAdaH nirAkR^itaH veditavyaH | dharmAdharmayoH kArayitR^itvena phalapradatvena cha sarvaj~nasya sarvajIvabuddhikarmaphala vibhAgasAkShiNaH sarveshvarasya siddhatvAt | na khalu karteva kArayitR^inirapekShaM karmaphalaM janayituM shaknoti | karmakartujIvasya deshakAlanimittavisheSha anabhij~natvAt | laukikasya kR^iShisevAdeH phalaM AtmasevyAdi adhInaM hi dR^ishyate | ataH karmaphalasiddhiH IshvarAt eva iti | tadarthaM IshvaraH kashchana a~NgIkAryaH | shrutismR^iti ityAdi pramANAni cha sarvaj~naM IshvaraM vichitraprapa~nchasR^iShTyAdikartAraM avagamayanti | na khalu IshvaraH nAsti iti pratiShedhavachanaM kiMsh~nchit upalabhyate | pratyuta IshvaranAstitvavAdinAM \ldq{}asanneva sa bhavati\rdq{} ityAdi shrutibhiH nindA eva kriyate | nanu kAlakarmAdi eva jIvAnAM karmaphalapradatvama astu | kiM Ishvara kalpanA iti ataH Aha | karma kiM iti | karma paraM kiM phalapradAne svatantraM bhavituM arhati kiM ityarthaH | kuta ityAha karma tatjaDaM iti | yasmAt tat karma achetanaM tasmAt karmaphaladAne na svatantraM ityarthaH | kartR^itantraM hi karma | kriyAtmakatvAt | na hi kartA karaNaM kriyA cha phalapradaM loke dR^ishyate | tatra kartuH desha kAla niyata nimitta krama\-anabhij~natvAt svasvakarmaphalapradatvaM na shakyaM vaktuM iti prAk nirUpitam | evaM karaNasyApi | na khalu halAdikaM kR^iShyAdisAdhanaM vrIhyAdi phalapradaM iti yujyate | achetanatvAt | chetana anadhiShThitasya achetanasya svataH kAryeShu pravR^ittiH tu na bhavati | rathAdiShu adarshanAt | evaM karmaNaH api phalaprAptiH na sambhavati | \ldq{}svargakAmo yajeta\rdq{} ityAdi shAstrAt karmaNaH phalasiddhiH na IshvarAt | tad astitve pramANa\-abhAvAt anupayogAt cha iti chet | na | lokadR^iShTinyAyavirodhAt | loke hi sevAdibhiH bhaktishraddhApuraHsaraM ArAdhitena prasannena sevyena prabhuNA tat tat sevAnurUpaM ArAdhyakAryaphalaM pradIyate iti dR^iShTam | tadidaM karma apUrvaM vA chetana\-anadhiShThitaM achetanaM phalaM dadAti etyetat dR^iShTaviruddhaM vartate | yathA AshutaravinAshinaH karmaNa phalajanakatvaM dR^iShTanyAyaviruddhaM ityeva apUrvaM kalpyate tathA devatAprasAdaM antarA karmaNaH phalajanakatvaM na sambhavati iti dR^iShTanyAyAnuguNyena devatAprasAdAt phalasiddheH upapatteH kR^itaM apUrva kalpanena | na khalu shubhAshubhakarmAnusAreNa tatkartR^INAM phaladAtrIdevatA dveShapakShapAtinI bhavati | na hi bhavati bhUpatinItimArgasthaM anugR^ihNan anItimArgasthaM nigR^ihNaMshcha duShTo rakto vA | tasmAt dR^iShTanyAyAvirodhena sevya iva IshvaraH trividhakarmaphalaM jIvAnAM prasUte nApUrvaM karma vA ityeva bodhyam | asaMsAriNaH phaladAtuH ekasya Ishvarasya siddhau \ldq{}virajo vimR^ityuH\rdq{} \ldq{}satyakAma sa~NkalpaH\rdq{} \ldq{}eSha sarveshvaraH puNyaM karma kArayati\rdq{} ityAdi vedAntavAkyAni parashshataM santi | smR^itayashcha parassahasraM vidyante | na ete arthavAdAH shakyaM vaktum | avAdhitArthabodhajanakatvAt | vedAnteShu shrUyamANaM Ishvarasya jagajjanmAdikAraNatvaM jIvakR^itadharmAdharmApekShameva iti idaM eva phalapradatvaM dR^iDhayati | kartuH parameshvarasya Aj~nayA anugrahahetukena j~nAnena phalaM mokShaphalaM prApyate sid.hdhyati iti arthAntaM api atra vivakShitam | etena dharmAdharmaphalAnubhavarUpabandhahetorapi Ishvarasya mokShapradatvaM na syAt iti sha~NkA parAstA | nanu kimarthaM evaM sukhaduHkhaphalapradAnena bandhaM\, j~nAnapradAnena mokShaM cha prANinAM parameshvaro vidadhAti | \ldq{}prakShAlanAddhi pa~Nkasya dUrAdasparshanaM varam\rdq{} iti nyAyena bandhasR^iShTeH anArambhasya eva uchitattvAt iti chet parameshvarasya jagatsarjanaM bandhamokShapradatvaM cha anAdyavidyAshaktinibandhaM bhavati | ataH na pAramArthikaM bhavituM arhati yena prayojanamanuyoktuM yujyate | Avidyakasya asya jagatsR^iShTibandhamokShakAritvAdisvabhAvasya prayojanApekShAyA loke api adR^iShTatvAt | na khalu aindrajAlikasR^iShTeShu nAnAvichitravastuShu prayojanaM chintayanti laukikAH | jagatsarjanaphalapradatvAdeH vyAvahArikatvaM abhyupeti eva atra shrIramaNabhagavatA tasya IshvarAdhInatvaM upavarNyate | tasya mAyikatvaM abhyupagamepi vividhavichitraprapa~nchaM virachayataH nigraha\-anugrahamukhena phalavisheShAdikaM dadato vA parameshvarasya avidyAshakti sambalitasya svabhAva iti lIlA iti vA svIkartavyA iti na kashchit doShaH | na hi svabhAvaH paryanuyoktuM shakyate | nanu mAbhUt karmaNaH phalapradAtR^itvam | karmasApekShasya jagadIshvarasya eva tat bhavatu | tathA.api dR^iShTAdR^iShTAbhyudayArthAni shrautasmArtAdikarmANi na paritityAjayiShitAni | niShidhAni cha nAnutiShThAsitavyAni | sarveShu phalArthitvasvabhAvatvAt | anukUlarvandanIyaH hi phalaM bhavati | iShTasvarUpatvAt sukhasya | tattad\-dR^iShTAdR^iShTasukharUpaphalavisheShAnurAgahetau iShTasAdhanaj~nAne sati kathaM ihAmUtrArthaphalabhogavirAgaH sambhavituM arhati | na cha dR^iShTAdR^iShTasukhe duHkhasambhinnatva avagamAt tatrApi vairAgyaM jAyeta iti vAchyam | tarhi duHkhasambhinnatve.api sukhasya duHkhaparihArArthaM yatnaH AstheyaH | tathA cha avarjanIyatayA AgataM api dukhaM parihR^itya sukhamAtraM upAdeyam | yathA dhAnyArthI palAlAni parihR^itya sukhamAtraM upAdatte tadvat tasmAt duHkhAnuSha~NgabhayAt aihikaM AmuShmikaM cha sukhaM dharmaphalabhUtaM na parityaktuM uchitam | ki~ncha srakchandanAdisamparkajanitasya sukhasya duHkhAkrAntatvAt\, kShayiShNutvAt cha parityAjyatve api AmuShmikasya svargAdisukhasya na parityAjyatvam | tasya duHkhAsambhinnatvAt avinAshitvAchcha | shrUyate hi shrutismR^itiShu \- \ldq{}apAma somamamR^itA abhUma agnama jyotiravidAma devAn\rdq{} \ldq{}akShayyaM ha vai chAturmAsya yAjinassukR^itaM bhavati\rdq{} | yanna duHkhena sambhinnaM na cha grastamanantaram | abhilaShopanItaM cha svargaM nityasukhAspadam || iti | na cha kR^itakatvahetukaM AmuShmikasukhasyAnityatvAnumAnaM sambhavati | narashiraH kapAlashuchitvAnumAnavat tannityatvAvedakAgamabAdhitaviShayatvAt ityevaM prApte Aha \- kR^itimahodadhau patanakAraNam | phalamashAshvataM gatinirodhakam || 2|| kR^iti iti | phalaM karmaphalam | ataH eva ashAshvatam | phalgutayA layaM adarshanaM gachChati iti phalashabdaniShpatteH | yatra yatra phalatvaM tatra tatra anityatvama iti vyApteH | na cha mokShe vyabhichAraH | tatra phalatvasya abhAvAt | tasya nityasiddhatva abhyupagamAt | aj~nAnanivR^itti\-upalakShita Atmachaitanyasya eva mokShapadArthatvAt | \ldq{}nivR^ittiH Atma\-mohasya j~nAtatvena upalakShita\rdq{} iti siddhAntAt | aj~nAnanivR^itau tu phalatvaM anityatvaM ubhayaM asti eva iti na tatra vyabhichAraH | pakShasamatvAt | yat kR^itakaM tat anityamiti vyAptyA karmasAdhyasya phalasya nityatva asambhavAt | na hi mokShaH karmabhiH sAdhanaiH sAdhyate yena tasya ApyanityatvaM ApAdyeta | svayameva AtmanaH brahmarUpatvAt | tatj~nAnena aj~nAnAdinivR^itau svAtmasvarUpAvasthAnaM hi mokShaH | tathA cha AtmasvabhAvasiddhasya sAdhanaiH sisAdhayiShitatvaM sambhavati | nanu karmasAdhitasyApi svargAdisukhasya nityatvaM AgamAdipramAsiddhamityuktaM iti chet | satyam | yat kR^itakaM tad anityaM iti nyAyasahitena \ldq{}tadyatheha karmachito lokaH kShIyate evaM eva amutra puNyachito lokaH kShIyate\rdq{} \ldq{}atha yadalpaM tanmartyam\rdq{} ityAdi Agamena \ldq{}apAmasomam\rdq{} ityAdi Agamasya bAdhitatvAt | \ldq{}antavantu phalaM teShAM tadbhavatyalpamedhasAM \ldq{}AbrahmabhuvanAllokAH punarAvartinorjuna\rdq{} | \ldq{}kShINe puNye martyalokaM vishanti\rdq{} | \ldq{}imaM lokaM hInataraM vA vishanti\rdq{} ityAdyA shrutismR^itayaH sahasrashaH | tatashcha \ldq{}akShayyAdivAkyAnAM ApekShikaM amR^itatvameva lakShaNAmaryAdayA arthaH svIkAryaH | ataH eva \ldq{}AbhUta samplavaM sthAnaM amR^itatvaM hi bhAShyate\rdq{} iti paurANika AbhaNakaM shrUyate | svargAdyAmuShmikasukhepi kShayiShNutAkR^itaduHkhaM anirvAryama iti \ldq{}yannaduHkhena sambhinnam\rdq{} iti vachanaM api sAtishayatvapratipAdakaM iti eva upeyam | dR^iShTaduHkhaM anekakAraNasannipAtajanitaM vartate iti na shakyate puruShaprayatnena parihartum | na hi madhuviSha\-sampR^ikta yat vibhajya madhumAtraM gR^ihItuM shakyate | palAlaparityAgena dhAnyamAtragrahaNaM sambhavati | api cha kR^itimahodadhau\, karmamahAsamudre\, patanakAraNaM nimajjanakArakam | sukhabhogArthaM karma kurvanti | karmArthaM punaH bhu~njate ityevaM karmaparamparA.anAdiranantA bandharUpiNI bhavati iti bhAvaH | uktaM cha vidyAraNyashrIcharaNaiH \ldq{}kurvate karma bhogArthaM karma kartuM cha bhu~njate | nadyAM kITA ivAvartAdAvartAntaramAshu te\rdq{} || ityAdi | agniShTomAdikarmabhiH svargaprAptipratibandhakakalmaSharahitAH yajamAnAH svargalokaM kAmyakarmaphalaM anubhUya tadbhogajanake puNye kShINe taddehanAshAt tatra maraNaM anubhUya punardehagrahaNArthaM martyalokaM sampatanti | te cha punaH garbhavAsAdishramAn anubhUya dustare agAdhe.aplave janmamR^ityutara~NgAnvite karmarUpasaMsAramahAsamudre punaruddharaNaM avidantaH nipatanti | avidyAkAmamUlakarmajAlasya uparamaH nAsti avidyAviShayaM\, karma atyalpaphalatvAdidoShavishiShTaM bandharUpaM sakAmAnAm | \ldq{}kAmAnyaH kAmayate manyamAnaH sa kAmabhirjAyate tatra tatra\rdq{} | \ldq{}iti nu kAmayamAnaH\rdq{} \ldq{}tadeva saktaH sahakarmaNA iti li~NgaM mano yatra niShaktamasya | prApyAntaM karmaNaH tasya yat ki~ncha iha karoti ayam | tasmAllokAt punaHeti asmai lokAya karmaNe\rdq{} | ityAdi shruteH | na tu niShkAmAnAm | ataH phalakAmanAyAH saMsAragatireva syAt | na paragatiH | tad etad Aha gatinirodhakaM iti | gatiratra j~nAnam | tannirodhakaM tatpratibandhakam | j~nAnotpattipratibandhakaM ityarthaH | kAmapUrvakapravR^itteH j~nAnapratikUlatvAt | karmahetUnAM kAmAnAM j~nAnAbhAve nivR^itti asambhavAt uttarottaraM kAmAbhivR^iddhireva syAt na karmakShayaH | nApi j~nAnaM na vA mokSha iti bhAvaH | yadvA gatiH uttaramArgaprAptiH tannirodhakaM tatpratibandhakam | upAsanArahitAnAM sakAmena puMsA kR^itAnAM shrautasmArtAdikarmaNAM dakShiNamArgapratipatyarthatvena uttaramArgaM aprApya hiraNyagarbhalokaprAptipratikUlatvAt | tasmAt upAsanAsahitaH karmAnuShThAnena uttaramArgapratipattaye eva prayatnaH kartavyaH ityapi tAtparyam | \ldq{}na tatra dakShiNA yanti nA.avidvAMsaH tapasvinaH | aShTAshItisahasrANAM R^iShINAM UrdhvaretasAm | uttareNAryamNaH panthAH te.amR^itatvaM hi bhejire | ye prajAmIShire.adhIrAH te shmashAnAni bhejire | ye prajAM neShire dhIrAste.amR^itatvaM hi bhejire | \rdq{} ityAdismR^iteH | iyaM hiraNyagarbhapadaprAptiH api saMsAragatiH eva | sthAvarAdisaMsAragatyapekShayA.asau sAtvikI uttamA cha bhavati iti manuH prapa~nchayati\- \ldq{}brahmA vishvasR^ijo dharmo mahAnavyaktameva cha | uttamAM sAtvikImetAM gatiM AhurmanIShiNaH\rdq{} | athavA gatiH dakShiNamArgaH tannirodhakaM tatprApakam | kevalakAmyakarmAnuShThAtR^INAM somAdilokaprApteH sarvashAstrasammatatvAt | tasmAt sthAvarAntAdhogatiprApakAt ashAstrIyamArgAt nivR^itya sakAmakarma vA.anuShThAtavyaM iti bhAvaH || 2|| nanu sakAmakarmANi punarAvR^ittikarANi bhavanti iti shrUyate shrutiShu | ataH na anuShThAtavyAni | prakShAlanAt hi iti nyAyena karmaNAM sarveShAM ananuShThAnaM eva shreyaH iti pratibhAti | atiphalguphalatvAt AyAsabahulatvAchcha tattvaj~nAnaprAptimAtrAdeva cha nishreyasasiddheH iti prApta Aha \- IshvarArpitaM nechChayA kR^itam | chittashodhakaM mukti sAdhakam || 3|| Ishvare iti | nechChayA\,akAmanayA\,karmaphalaM anapekShya ityarthaH | nanu dR^iShTAdR^iShTAni karmaphalAni na apekShyante chet kimarthaM karmANi kartavyAni ityataH Aha \- IshvarArpitaM iti | IshvarAya bhagavate sarvakarmaphaladAtre.arpitaM samarpitam | svabhAvataH shAstratashcha prAptaM sarvaM api karma parameshvaraprItiprasAdalAbhArthaM kR^itaM iti bhAvaH | nanu parameshvaraprItiprasAdAya vA kimarthaM tAni karmANi anuShTheyAni iti Asha~Nkya Aha \- chittashodhakaM iti | chittasya manasashshuddhijanakaM ityarthaH | j~nAnaniShThAyogyatAprAptyarthaM karmANi anuShTheyAni eva iti bhAvaH | nanu chittashodhanaM api karmaphalaM eva iti vAchyam | tathA cha tatra tR^iShNA durvArA | tasmAt teShAM api bandhakatvaM eva iti Asha~NkAyAM Aha | muktisAdhakaM iti | muktiM prati sAdhakaM bahira~Nga\-upAyaH ityarthaH | phalakAmanayA karma kriyate yadi tat karma phaladaM bhavet | karmaphalatR^iShNAM vihAya parameshvarArpaNabud.hdhyA kriyamANasya karmaNashchittashodhanaM na phalam | evaM tasya svabhAvaH tasya phalatve svIkR^ite api chittashodhanarUpaphalatR^iShNApi na kAryA eva | IdR^ishaM karma eva j~nAnaprAptidvArA mokShakAraNaM iti bhAvaH | idama eva cha gItAyAM api uktam | \ldq{}sid.hdhyasid.hdhyomssamo bhUtvA samatvaM yoga uchyate | karmajaM buddhiyukAhi phalaM tyaktvA manIShiNaH | janma bandha vinirmuktAH padaM gachChantyanAmayam\rdq{}| ityAdinA | tathA cha sakAmakarmAnuShThAnamevAtyalpa phalaM bandharUpaM bhavati | na tu niShkAmakarmAnuShThAnam | tachcha tannivartaka\-puruShasaMskArArthaM bhavati | tachcha mahAphalam | AdarshanirmArjanavad Atmaj~nAnapratibandha nirmArjanAya upayujyate | \ldq{}j~nAnamutpadyate puMsAM kShayAt pApasya karmaNaH | yathA.a.adarshatale prakhye pashyatyAtmAnama~njasA || \ldq{}AtmayAjI tu karoti | idaM me anena a~NgaM saMskriyate iti\rdq{} \ldq{}mahAyaj~naishcha yaj~naishcha brAhmyIyaM kriyate tanuH\rdq{} | \ldq{}yaj~no dAnaM tapashcheti pAvanAni manIShiNAm\rdq{} ityAdishrutismR^itibhyaH | karmaparityAgashcha shrutismR^itipramANaprasiddhaH | tasya nirarthakatvAt | ataH eva shrutayaH | \ldq{}karmaNA badhyate jantuH vidyayA cha vimuchyate | tasmAt karma na kurvanti yatayaH pAradarshinaH || \ldq{}na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amR^itatvamAnashuH\rdq{} kriyApathashchaiva purastAt sa.nnyAsaashchottareNa | \ldq{}nAnyaH panthA vidyate ayanAya\rdq{} ityAdyAH | upAyabhUtAni eva karmANi niShkAmakR^itAni j~nAnasya | amR^itatvaprAptishcha j~nAnAdeva | \ldq{}vidyayA vindate.amR^itaM\rdq{} iti shruteH | tasmAt utpannAtmaj~nAnasya puMsa eva karmaparityAgaH yujyate | na tu anutpannAtmaj~nAnasya | na hi naukayA sAgaratIraM gataH pumAn naukAM (na)vimu~nchati iti etat chitraM(Ashcharyam) bhavet | evaM cha varNAshramakarmaNAM sarveShAM anAtmaj~naviShayakatvaM vyAkhyAtam | etena phalAbhisandhiM antarA mokShArthibhiH chittashodhakAni karmANi avashyaM anuShTheyAni iti bhAvaH || 3|| syAt etat | parameshvarArpaNabud.hdhyAnuShThIyamAnasya karmayogasya chittashodhakatvaM bandhanAshakatvaM chAyuktam | karmaNAM vaidikAnAM Anantyena teShAM sarveShAM puruShAyuSheNApi anuShThAtuM ashakyatvAt iti Asha~Nkya Aha \- kAyavA~NmanaHkAryamuttamam | pUjanaM japashchintanaM kramAt || 4|| kAyena\, vAchA manasA cha kriyamANaM dharmyaM kAryaM uttamam | shreShTham | na parityAjyam | tachcha kramAt pUjanaM japaH chintanaM bhavati iti | na asheShakarmAnuShThAnAsambhava\-Asha~NkA sambhavati | kAyikavAchikamAnasikAni pUjAjapadhyAnAni j~nAnotpattipratibandhakapApApakarShaNena j~nAnotpattiyogyatA AdhAnena cha shodhakAni bhavanti | ataH etat trayaM mumukShubhiH avashyaM anuShTheyaM iti bhAvaH | atra kAryapadena akAryavyavashChedo bodhyaH | [kAyashcha vAk cha kAyavAchau iti prathamaM vigrahaM kR^itvA tataH samastasya kAyavAkpadasya manaH padena dvandvasamAsaH | na tu kevala vAkpadasya manaH padena dvandvaH tena cha achaturetyAdi sUtranipAtitaM akArAntatvaM nAsti iti bodhyam | sharIravA~NmanobhiH yatkarma prArabhate naraH iti shrIbhagavadgItAyAM prayogadarshanAt | ] atra idaM nodhyam | dharmo vA adharmo vA karmasAmAnyaM kAyaM vAchaM manashcha iti trINi AyatanAni Ashritya eva upapadyamAnaM dR^ishyate | tatra kAyikasya eva karmaNaH vAchikasya mAnasikasyApi dharmatvam\-adharmatvaM cha yathAshAstraM sambhavata na kenachit parihartuM shakyate | dharmAdharmayoH ubhayoH api kAyika apekShayA mAnasasya cha jyAyaH tvaM upadishanti dharmatattvavido maharShayaH | kintu dharmAdharmayoH ubhayoH adharmaM adhogatiprApakaM parityajya shAstrachodito dharma eva mumukShubhiH kartavyaH | atra cha kramAt uttamaM iti kAyikapUjana apekShayA vAchiko japaH utkR^iShTaH tataH cha mAnasachintanaM utkR^iShTaM iti bhagavatA kathitam | etat trayaM pratidinaM j~nAna\-ipsubhiH kartavyam | nityakarmatvAt | yasya anuShThAne chittashuddhi atiriktaM putrapashvAdiphalAdikaM nAsti\, yasyAnanuShThAne pAtityaM \,j~nAna\-adhikAritvaM cha bhavati iti shrUyate tadeva nityaM karma bhavati | tatashcha pUjanaM iti etat snAnasandhyayoH upalakShakam | akR^itasnAnasandhyasya puruShasya anyatra pUjanAdau avAsasaH puruShasya ala~NkAraH iva nirarthakatvena adhikAra\-asambhavAt | saniyamasnAnaM hi bAhyAbhyantarashodhakatvena pratyakShaphalam | evaM sandhyA\-karma api | \ldq{}sandhyAhIno.ashuchirnityamanarhassarva karmasu | R^iShayo dIrghasandhyatvAt dIrghamAyurvApnuvan | vidhUtapApAste yAnti brahmalokamanAmayam\rdq{} ityAdi smR^iteH | japashcha gAyatryAdivaidikamahAmantrAdInAM kartavyaH | vedAnuvachanaM cha brahmayaj~nabhUto japa eva | \ldq{}japyenaiva tu saMsid.hdhyet brAhmaNo nAtra saMshayaH | kuryAd anyat na vA kuryAt maitro brAhmaNaH uchyate | japastu sarvadharmebhyaH paramo dharma uchyate | ahiMsayA hi bhUtAnAM japayaj~naH pravartate | yaj~nAnAM japayaj~no.asmi\rdq{} ityAdismR^itiH | chintanaM upAsanaM tachcha shAstrIyaM ki~nchidvastu upAdAya tadvilakShaNapratyaya\-anantarita samAnachittavR^ittisantAnakaraNameva | upAsanaM cha sattvashuddhikaratvena vastutattva\-avabhAsakatvena cha Atmaj~nAna upakArakam | evaM snAnasandhyAdIni nityakarmANi anuShTheyAni iti bhAvaH || 4|| tatra pUjanajapadhyAnAnAM uttarottaraM utkR^iShTAnAM svarUpaM upadeShTukAmaH kramaprAptaM pUjanasvarUpaM prathamaM upadishati | jagata\-IshadhI\-yuktasevanam | aShTamUrtibhR^iddevapUjanam || 5|| jagataH sarvaprapa~nchasya IshabhAvanAsahitaM sevanaM paricharaNaM yat tadeva aShTamUrtibhR^itH pR^ithivI\-ap\-tejo\-vAyu\-AkAsha\- sUrya\-chandra\-yajamAnAkhya aShTatanoH devasya parameshvarasya pUjanam | bhavati iti sheShaH | evaM cha prapa~nchaH sarvo.api parameshvarasvarUpaH eva | ahamapi shivaH eva iti satatavibhAvanaM eva parameshvarapUjanaM bhavati | \ldq{}sarvaM khalvidaM brahma | \rdq{} \ldq{}AtmaivedaM sarvam\rdq{} ityAdi shruteH | idaM upAsakAnAM\, atra pakShe IshadhIpadaM IshvarabhAvanAparaM avagantavyam | atha j~nAninAm | svAtmanaH parameshvaratvaj~nAnAt bAdhite asmin jagati cha parameshvaratva akArakaM yat j~nAnaM Avirbhavati tat j~nAnena yuktaM samabrahmAtmatAsamyagdarshanaM yat tadeva aShTamUrteH devasya pUjana bhavati | na anyad AvAhanAdi visarjanAntaM ShoDashopachAravidhAnapUrvakaM pUjanaM sambhavati | j~nAninAM svAtmaj~nAnaM eva devapUjanaM iti bhAvaH | sarvadevAtmakatvAt | aShTamUrtiH puryaShTakam | tat bibharti iti aShTamUrtibhR^it jIvaH sa eva devaH svayamprakAshAtmA parameshvaraH tasya pUjanaM j~nAnaM sAkShAtkAra iti yAvat | atha karmiNAM abhidhIyate | jagataH IshadhIyuktaM IshvarabhAvanAnvitaM sevanaM paricharaNaM yasmin tat | tAdR^ishaM aShTamUrtibhR^itaH devasya maheshvarasya pUjanaM dhyAnAvAhanAdiShoDashopachAravidhAnena pUjAkaraNaM pUjanam | bhavati iti vAkyasheShaH | \ldq{}AdityamambikAM viShNuM gaNanAthaM maheshvaram | pa~nchadevAnsmarennityaM pUjayetpApanAshanam || \rdq{} ityAdismR^iti\-ukataM maheshvarapa~nchAyatana mahApUjAvidhAnaM sUchayituM jagataH IshadhIyuktatvaM uktam | ayaM bhAvaH | shivArchanApaddhatau hi Adityasya sphaTikashilAyAM maheshvarasya vANe cha AvAhanAdikaM kartavyaM ityuktam | AdityAdipa~nchadevAnAM madhye prAdhAnyaM ekasya devasya anyeShAM cha chaturNAM aprAdhAnyam | shaivAH shivaM\, vaiShNavAH viShNum\, shAktAH shaktirUpiNIM ambikAm\, saurAH sUryaH\, gANapatAH gaNapatiM cha pradhAnaM manyante | pUrvajanmavAsanA anusAriNI vAsanA eva atra niyAmikA bodhyA | eShu pa~nchasu cha yasya yasya prAdhAnyaM tasya tasya madhyasthAnaM anyeShAM a~NgadevAnAM AgneyyAdisthAnaM cha shAstravihitam | a~NgadevatAchatuShTayavishiShTaM pradhAnadevatArAdhanaM eva pa~nchAyatanapUjA iti vyavahriyate | a~NgA~NgIbhAvabhAvanApUrvakapUjAvidhAne asmin a~NgadevatArAdhanasya a~Ngi devatAprasAdAt atishayasid.hdhyarthaM upayogaH | rAjaprasAdasid.hdhyarthaM tat amAtya\-tatpraNayita\-parichAraka ArAdhan viniyogaH iva atra api bodhyam | na hi rAjapUjana tat amAtyAdikaM aprasAdya phalAya paryAptaM bhavituM arhati | evaM eva indrAdidevapUjAtmako yaj~nAdiH api tat devatA aprasAdayan na phalAya kalpate | tachcha yathA pradhAnayAgajanya paramApUrve janayitavye prayAjAdi a~NgajanyapaNDApUrvANAM upayogaH bhavati evaM iha api | amAtyAdiprasAdaM antarA rAjaprasAdaH yathA durghaTaH tathA a~NgadevatAprasAdaM vinA na pradhAnadevatAprasAdashcha bhavati | sarveshvaraH sarvakAraNabhUtaH ekaH eveshvaraH | \ldq{}ekodeva\rdq{} iti shruteH | sa eva pUjyaH | AdityAdayaH a~NgadevatAH | \ldq{}a~NgAni anyAdevatA\rdq{} iti shruteH | amAtyAdidveShe yathA rAjaprasAdo na bhavati tathA a~NgadevatAdveShe pradhAnadevatAprasAdo.api na syAt | sA~Ngasya parameshvarasya ArAdhanAt mokShaparyantaM phalam \,virodhAt cha narakaparyantaM ahitaM syAt | idameva pa~nchAyatanadevatApUjArahasyam | etadarthameva jagataH IshasvarUpatvavibhAvanaM abhihitam\,pa~nchadevAyatanAnAM pa~nchAnAM api pa~nchabhUtAtmakatvAt | ataH eva aShTamUrtibhR^itvaM devasya visheShaNaM dattam | aShTamUrtibhR^it shivaH iti prasiddhaH | tasya pUjanaM iti anena shivasya pradhAnadevatAtva\-avagamAt shivapa~nchAyatanadevatApUjanaM eva atra vivakShitaM iti visheShaNAnAM svArasyAt avagamyate | \ldq{}yadvAre mattamAta~NgA vAyuvegAstura~NgaprAH | pUrNenduvadanA nAryashshivapUjAvidheH phalam || \rdq{} iti vachanabalAt aShTamUrteH bhagavato maheshvarasyArAdhanAdevAShTaishvaryasiddhiH | etaM karmiNAM upAsakAnAM cha j~nAninAM trayANAM Ishvara\-pUjanaM abhihitaM adhikArAnuguNyena iti bodhyam | na chaiva arthatrayaparatve asya shlokasya varNyamAne kAyikatvaM asa~NgataM iti vAchyam | sevanapadArthasya kAyikatvena arthatrayasAdhAraNatvAt | na cha atra aShTa mUrtayaH yasya iti bahuvrIhyAshrayaNena eva vivakShitArthalAbhe\, karmadhArayasamAsAshrayaNena aShTamUrtipadaM vigR^ihya\, tataH tat bibharti iti vA tasya bhR^it iti vA samAsAshrayaNena vyAkhyAne kleshAdhikyAt bhR^itpadaM anarthakaM iti vAchyam | amUrterIshvarasya aShTamUrtitvaM avAstavaM iti tatkprakAshakatvena tatpadasArthakyAt | amUrteH asaMsargiNaH parameshvarasya mUrtimatvaM tAttvikaM na bhavati \ldq{}asa~Ngo na hi sajjate\rdq{} iti shruteH | apitu abhimAnikaM eva iti | ataH eva mahAkaviH api Aha \ldq{}aShTAbhiH yasya kR^itsnaM jagadapi tanubhiH bibhrato na abhimAnaH\rdq{} iti | tasmAt sAdhu uktaM aShTamUrtibhR^it devapUjanaM iti || 5|| atha vAchikaM triprakAraM japaM upadishati \- uttamastavAduchchamandataH | chittajaM japa dhyAnamuttamam || 6|| uttama iti | uchchaM uchchaissvareNa mandaM mandasvareNa cha | prakArArthA tasiH | uttamasya utkR^iShTatamasya Urd.hdhvatamasya utgatatamaskasya vA sarvAbhiShTadevasya parameshvarasya stavAt \, vaidikAt ArShAt anyasmAt chittajaM manasi jAyamAnam | manasA AvartyamAnaM ityarthaH | japadhyAnaM mananAtmako japaH uttamaH shreShThaH bhavati | japo dvividhaH\rdq{} uchchairupAMshushcheti | mAnasiko.api mananadhyAna bhedAt dvividhaH | anyashrutigocharatvaM uchchaiShTvam | svashrutimAtragocharatvaM upAMshutvam | shruti\-smR^iti\-itihAsa\-kalpa\-sUtra\-purANa\-sahasranAmAdipArAyaNaM api vAchikajapa antargataM bhavati | svashruteH agocharapara avAgrUpaH \,vichChidya kriyamANa mAnasaH bhavati | uchchasvareNa japa\-apekShayA upAMshujapassahasraguNaH | upAMshujapa\-apekShayA mAnasassahasraguNaH\, uchchajapaH adhamaH | mandajapo madhyamaH | mAnasaM mananaM uttamaM kadAchit kriyamANaM api | nirantara\-chintanAtmakaM dhyAnaM cha anantaraM vakShyati | ataH atra dhyAnapadaM mananArthakaM bodhyam | na chaivaM mAnasatvAt mananasya vAchikatva asAmprataM iti sha~Nkyam | mananasya madhyamArUpatvasa.npratipatteH | nanu mAnasayoH manana dhyAnayoH ko bhedaH iti chet | mananaM mantrANAM AvR^ittirUpam | dhyAnaM mantraviShayapratyayAvR^ittirUpaM iti gR^ihANa | varNapadavAkyaviShayANAM mAnasavR^ittInAM eva mantratvam | spaShTaM cha idaM Akare | ataH eva AhuH bhagavatpAdAH \ldq{}manovR^ittirUpatve mantrANAM manovR^ittiH eva Avartyate iti mAnaso japaH upapadyate | anyathA aviShayatvAt mantrAH na AvartayituM shakyante ghaTAdivat iti mAnasaH japo na upapadyate\rdq{} iti || 6|| atha idAnIM tR^itIyaM chintanaM dhyAna\-apara\-paryAyayaM Aha AjyadhArayA srotasA samam | saralachintanaM viralataH param || 7|| AjyadhArayeti | AjyadhArayA dhR^itadhArayA\, srotasA\, pravAheNa samaM sadR^ishaM saralachintanaM nirantarasaMsaraNaM viralataH vichChidya vichChidya kR^itAt chintanAt pUrvoktamananAt paraM shreShTham | chintana\-smaraNa dhyAna\-nididhyAsanopAsanAdi padAbhidheyaM idaM eva | chintanapadaM eva antarNItAvR^ittiguNaM mAnasavyApAraM arthaM abhidhatte | tena cha satkAradIrghakAlanairantaryeNa dhyeyaviShayapratyayAvR^ittiH avagamyate | saguNasya nirguNasya vA tat chintanaM tat tat sAkShAtkArAya kalpata iti \ldq{}yasya syAd addhA na vichikitsA asti\rdq{} \ldq{}devo bhUtvA devAn apyeti\rdq{} iti shAstrAt dR^iShTaphalatvaM avaghAtavat adhigamyate | ataH yAvat phalodayaM AvartanaM upAsanasya abhyugamanIyam | nirvisheShabrahma\-AtmasAkShAtkAraphaleShu\, \ldq{}mAnasantu kiM mArgaNe kR^ite\rdq{} ityAdinA upari\-upadishyamAneShu vichAreShu cha satatachintanaM AvashyakaM eva | svAtmasvarUpa\-avasthAnalakShaNAyAH mukteH pratyakShaphalatvena shruti\-smR^iti\-anubhavasiddhatvAt | evameva savisheShabrahmasAkShAtkAraphaleShu cha dR^iShTaphalatvAt AvartanaM Avashyakam | tat cha satataM vidheyaM iti eva atra vivakShitaM bodhyam | etat sarvaM abhipretya eva chintanIyaM vihAya chintanakramamAtraM upadiShTam | tatra sukhAvabodhArthaM AjyadhArAnadIpravAha dR^iShTAntadvayaM upAttam | AjyaM hi devapitR^imanuShyapUjyaM paramapavitraM cha iti shrutismR^itiprasiddham | chintanasya utkR^iShTavastuviShayakatvena pAvitryaM sUchayituM tailAdIn vihAya AjyadhArA aupamyaM kathitam | AjyadhArAyAH puruShaprayatna\-niShpAdyatvena sAtatya asambhavAt vairalyasha~NkAyAM srotonidarshanAntaraM nirdiShTam | srotasaH dhArAvAhikatvaM svabhAvasiddham | na puruShaprayatnaniShpAdyaM iti etat sarvaviditam | evaM dhyAnasya nairantaryaM naisargikaM bhavitavyaM ityAshayaH | R^ijukuTila nAnApathajuShAM api srotasAM yathA pravAhavichChedo na bhavati evaM nAnAkuTumbakAryavyAkulIbhUtaM api dhyAnaM avichChinnaM bhavitavyaM iti api | viralachintanasya saralachintana apekShayA avaratve api na tyAjyatvam | sarala chintanadvAratvAt || 7|| evaM sAmAnyataH dhyAnasvarUpaM abhidhAya tadvisheShAn vaktuM upakramate | bhedabhAvanAtsohamityasau | bhAvanA.abhidA pAvanI matA || 8|| bhedeti | bhedabhAvanAt | bhedena bhAvanAt dhyAnAt anyo ahaM anyo asau iti | tasmAt bhedabhAvanAt sohaM iti brahmaivAhamasmIti asau abhidA bhedashUnyA bhAvanA dhyAnaM pAvanI parishuddhikarI matA sarvashAstra\-anubhava\-sammatA | tvaM vA ahaM asmi bhagavo devatA ahaM vai tattvamasi bhagavo devate\rdq{} \ldq{}tadyo.ahaM so.asau so.ahaM\rdq{} \ldq{}ahaM brahmAsmI\rdq{}tyevamAdishrutibhiH abhedadhyAnasya eva ukteH | \ldq{}atha yaH anyAM devatAM upAste anyaH asau anyaH ahaM asmi iti na sa veda yathA pashuH\rdq{} \ldq{}mR^ityossamR^ityumApnoti yaH iha nAneva pashyati\rdq{} \ldq{}udaramantaraM kurute | atha tasya bhayaM bhavati\rdq{} ityAdi shrutibhiH bhedaH bhAvanAyA apavAdAt cha | upAsaneShu aha~Ngraha upAsanaM eva shreShTham | brahmAtmanoH abhedasya tAtvikatvAt | upAdhikR^itaviruddhadharmAdhyAsena bimbapratibimbavat jIvabrahmabhedasya atAttvikatvAt | AtmAbhinna paramAtmadhyAnasya eva abhayAmR^itatva hetutvam | mR^itibhayahetoH anyasya abhAvAt | na hi svena eva svasya mR^itibhayAdikaM sambhavituM arhati | mR^itibhayahetoH api bhedabhAvanasya na atyantaM parityAjyatvaM bhavituM arhati | abhedabhAvanahetutvAt | anyathA shAstravihitAnAM pratIkasampadAdibhedopAsanAnAM Anarthakyaprasa~NgAt | na hi pratIkAdiShu api aha~NgrahaH sambhavati | svabhinnatvAt | tathA vidhAnAbhAvAt cha | na cha pratIkAnAM brahmarUpatvAt aha~Ngrahoyukta iti sha~Nkyam | pratIkaM hi brahmavikAraM bhavati | tatra vikArarUpaM brahmadR^iShTyA yadi tiraskriyate tadA pratIkatA apagachChati | tathA cha teShAM pratIkatvavilayena brahmatva Apatau satyAM Alambana abhAvAt aha~Ngraho na saghaTeta | vastuvR^ittaM vikArarUpaM anupamR^idyaiva pratIkopAstividhAnAt | tasmAt pratIkopAsanAni bhedopAsanAni bhavanti | tAni cha nAnAvidhAni bhavanti | abhyudayArthAni kAnichit krammuktyarthAni daharAdi upAsanAni karma samR^iddhi arthAni udgIthAdi upAsanAni | eteShu aha~NgrahopAsanaM savisheShanirvisheShobhayaviShayakaM iti prAk uktam | upAsanAnAM cha chitaikAgryadvArA j~nAnaM eva mukhyaM phalaM iti mantavya | taduktaM \ldq{}nirvisheShaM parambrahma sAkShAtkartumanIshvarAH | ye mandAste.anukampyante savisheShanirUpaNaiH iti || 8|| atha abhedopAsane visheShaM Aha \- bhAvashUnyasadbhAvasusthitiH | bhAvanAbalAt bhaktiruttamA || 9|| bhAveti | bhAvanAbalAt abhedAnusandhAnasaMskAraprAbalyAt dhyAtuH yA bhAvashUnyA sa~NkalpavikalparahitAH sadbhAve sadrUpe paramAtmani susthitiH tat AtmatAsthitiH uttamA bhaktiH bhavati | na anyA iti bhAvaH | dhyAtA yAdR^ishaH dhyAnavAn bhavati saH tAdR^isha dhyAnasaMskAraprakarShAt tad devatAtmatvaM jIvadashAyAM dehapAte api prApnoti | \ldq{}taM yathA yathA upAsate tadeva bhavati\rdq{} | \ldq{}yathA kratuH asminloke puruSho bhavati tathA itaH pretya bhavati\rdq{} ityAdishruteH | bhAvanAprachayashcha bhaktishraddhApurassaraM kriyamANayA bhAvanayA eva jAyeta iti sadbhAvAtmatA prApteH uttamabhaktirUpatA abhihitA | eShA eva parabhaktiriti bhAvaH | \ldq{} mA bhava grAhya bhAvAtmA grAhakAtmA cha mA bhava | bhAvanAmakhilAM tyaktvA yachChiShTaM tanmayo bhava | sashAntasarvasa~NkalpA yA shilAvadavasthitiH | jAgrannidrAvinirmuktA sA bhaktiH paramA matA\rdq{} ityAdi vachanAt | athavA\, bhAvanAbalAt abhedadhyAnabalAt \, bhAvashUnyaH prapa~nchAtItaH yaH sadrUpaH bhAvaH tasmin susthitiH uttamA bhaktiH iti | etena shUnyavAdo nirAkR^itaH | dhyAnasya bhaktirUpatva abhidhAnAt abhedo vyAkhyAtaH || 9|| atha idAnIM prakaraNArthaM upasaMharan pUrvoktadhyAnAbhyAsaparipAka\-janita nijAtmasiddhilAbhaM mahIkaroti hR^itsthale manassvasthatA kriyA | bhaktiyogabodhAshcha nishchitam || 10|| hR^itsthale iti | hR^itsthale\-hR^idayasthAne | anena mUlAdhArAdi\-sthAnavyavachChedaH kR^itaH | teShAM mana Ayatanatva\-abhAvAt hR^idayamAtrapratiShThitatvAt manasaH | tasmin hR^idaye manassvasthatA manasasthitiH manasaH svasmin Atmani sthitatA niShThatA vA kriyA niShkAmakarmAnuShThAnarUpA cha bhavati | nishchitaM pratyakShAnumAnashabdapramANanirNItaM iti bhAvaH | atra idaM anusandheyam | mano hi idAnIM na svasthAnabhUte hR^idaye tiShThati | kintu bahirviShayeShu | viShayebhyaH pratyAhR^itya manasaH svasthAne sthApanaM kartavyam | etadarthameva sarvANi shAstrANi pravR^ittAni | pUrvoktapUjanajapadhyAnAnAM cha atra eva upayogaH | rajastamodoSheNa bahirvikShipyate manaH | tAdR^ika doSha\-apanayanArthaM karmANi pravR^ittAni | bahirvikSheparahitasya ekAgratAsampAdanArthaM upAsanAyogau pravR^itau | karmabhakti yogAdibhiH svasthAnasthApite manasi tatrastha AtmAvabodhashcha ayatnaniShpAdyaH eva | manasaH hR^itsthalasthitiH eva hi Atmavij~nAnaM uchyate na anyat | bahirviShayAt uparatAH svahR^idayasthAnasaMsthitAH samyagdarshinaH bahavaH | shrutismR^itisaMvAdAshcha bhUyAMsaH | tasmAt manaso hR^idayasthApanaM eva durghaTaM api sampAdanIyam | hR^idayasthasya manaso manastvaM apagachChati | manasvasthatAkriyA iti ekaM vA padam | manasaH svAtmanisthateH kriyA karaNaM bhaktiyogabodharUpaM bhavati ityarthaH bodhyaH || 10|| viShayapravaNaikasvabhAvasya manaso hR^idayasthAnasthApanA\-upAyaM Aha\- vAyurodhanAt lIyate manaH | jAlapakShivadrodhasAdhanam || 11|| vAyurodhanAt iti | vAyoH prANasya rodhanAt nigrahAt jAlapakShivat jAlena baddhaH shyenAdipakShivat mano lIyate nigR^ihyate | idaM vAyunirodhanaM manonirodhanasAdhanaM eva | na punaH nAshasAdhanam | ekatattvAbhyAsasya eva tannAshakatvAt iti bhAvaH taduktaM\- chittaM prANena sambaddhaM sarvajIveShu saMsthitam | rajjvA yadvat susambaddhaH pakShI tadvadidaM manaH || tarkairjalpaisshAstrajAlairyuktibhirmantrabheShajaiH | na mano jIyate prANavAyurodhanAt vinA vidhe || ityAdi atra idaM yogashAstratattvaM avagantavyam | prANavAyurodhanaM nAma prANAyAmaH | sa cha trividhaH | rechakaH pUrakaH kumbhaka iti | sharIra\-antargatasya vAyoH bahiH uchChvAsena nissaraNe rechakaH | bahiShThasya vAyorantarnishvAsena praveshane pUrakaH | uchChvAsanishvAsanirodhena nishchalatayA avasthApane kumbhakaH | kumbhako dvividhaH | Antarkumbhako bAhyakumbhakashcheti | tatra pUraka\-anantaraM kriyamANaH svAsaprashvAsapratirodhaH antaHkumbhakaH | rechaka\-anantaraM kriyamANaH tu bAhyakumbhakaH | evaM trividhena prANAyAmena abhyasyamAnena prANaH dIrghasUkShmo bhavati | yathA cha tUlapiNDo ghanIbhUtaH prasAryamANaH virala\-avayavatayA dIrghaH sUkShmashcha bhavati tadvat | shvAsaH hR^idayAt nirgatya nAsAgrasammukhe dvAdashA~Ngulaparimitadeshe parisamApyate | tata eva cha parAvR^itya hR^idayadeshaparyantaM antaH pravishati iti svAbhAvikI prANApAnayoH gatiH | prANAyAma\-abhyAsena tu krameNa kriyamANena nAbheH mUlAdhArAt vA nAsAgramukhe chaturviMshati\-a~Ngulaparyante\,triMshada~Ngula\-parimite vA deshe parisamApyeta | evaM rechakapUrakakumbhakabhedena trividhAt prANAyAmAt anyo.api chaturthaH kashchit prANAyAmaH vidyate | saH api kumbhakAkhyaH eva | ayaM tR^itIyakumbhakAbhyAsapATavAt dhAraNAkhyabhUmikAniShpAdakatayA upayujyate | saH ayaM chaturvidhaH prANAyAmaH eva atra manonigrahopAyatayA shrIramaNena kathitaH | shyenAdInAM jAlAntaH pAtitve sunigrahatvaM iva prANAntaH pAtitvena manaso api prANarodhena sunigrahatvaM bhavati iti sphuTayituM jAlapakShivat iti nidarshana\-udAharaNam | upakramasthaM \ldq{}lIyate\rdq{} iti padaM upasaMhArastharodhapadAnusAreNa nigrahaparaM iti bodhyam || 11|| prANanirodhasya manonirodhahetutvaM vishadayituM Arabhate | chittavAyavashchitkriyAyutAH | shAkhayordvayI shaktimUlakA || 12|| chitteti | chitA\-chaitanyena\, kriyayA chalanAdikriyayA cha yutAH samanvitAH chittavAyavaH chittAni prANAshcha shaktimUlakA sarveshvarashaktibIjasambhUtA shAkhayordvayI paramAtmashakteH utpannau manaH prANau shAkhAdvayau bhavataH | manasaH j~nAnashaktiprAdhAnyena prANasya kriyAshAkhAtvam | etAdR^ishavibhAgadvayasya anAdimAyAshaktiH eva mUlaM na paramAtmA | tasya svato manaHprANashUnyatvena asa~Ngatvena cha prANamano vibhAgajanakatva asambhavAt | j~nAnakriyAshakti\-adhiShThitAt sR^iShTisthitisaMhArashaktij~nAnavattayA upachitAt brahmaNaH manaH prANAnAM sR^iShTiH shrUyate | hR^idayaM eva prANamanasoH utpattisthAnaM bhavati | hR^idi eva cha AtmajyotiH prakAshate | \ldq{}hR^idi antarjyotiH puruShaH\rdq{} \ldq{}AtmanaH eSha prANo jAyate\rdq{} \ldq{}etasmAt jAyate prANo manassarvendriyANi cha\rdq{} \ldq{}dasha ime puruShe prANAH\rdq{} ityAdi shrutibhyaH | hR^idi antasthaM Atmajyotishcha sUkShmasthUlatAratamyakrameNa paramparayA hR^idayAdikaM kAryakaraNasa~NghAtaM cha chaitanyajyotiH shUritaM karoti | (shUrIkR^i/ shUrI\- p\. \-karoti\, ##to turn into a hero##) tatra chittaM atisvachChadravyaM Adarshavat AtmanaH atisamIpavartitvena prathamaM AtmachaitanyavyAptimad bhavati | etena eva chittaM AtmA iti bahavaH pratipannAH | chittaM eva antaHkaraNaM bhavati | tachcha nAsti iti vaktuM na pAryate | karmendriya\-buddhIndriyAsambhAvitayA kAmasa~NkalpavikriyAyAH abhyUhituM shakyatvAt | antaH karaNasya kasyachid abhAve shrotrAdibAhyakaraNa viShayasambandhe satyapi purovasthitaviShayaM puruSho na gR^ihItuM shaknoti | \ldq{}anyatramanA abhUvan ashrauShaM iti vyavahAradarshanAt | tasmAt yasya asannidhAnAt shabdAdigrahaNasamarthasya api shrotrendriyAdeH svasvaviShayasambandhe satyapi shabdAdivij~nAnaM na jAyate\, yasya sannidhAnAt cha bhavati\, tAdR^ishaM shrotrAdi\-indriyavyatiriktaM chittaM nAma antaHkaraNaM shrotrAdi\-indriyasambandhi iti svIkAryam | tachcha ekaM api vR^ittibhedAt anekaM bhavati | mananAt manaH iti\,abhimAnAt aha~NkAraH iti\, nishchayAt buddhiriti\, smaraNAt chittaM iti cha AkhyAyate | tat svataH tu ekaM eva | tAttvikabhede pramANAbhAvAt | evaM cha aha~NkArAdiShu AtmachaitanyAvabhAsanaM AnantaryAt Apatati | tatashcha indriyAdiShu tataH sharIre | evaM prANAdikeShu api tadA AtmajyotiSho vyAptiH asti | anyathA jAgradAdiShu prANasphUrteH asambhavAt svataH prANasya jaDatvAt | evaM cha j~nAnendriyapa~nchakaM bhUtapa~nchakaM antaH karaNachatuShTayaM prANAdipa~nchakaM avidyAkAmakarmAdikaM sarvaM api pAramparyeNa chaitanyajyotiShA avabhAsyate | imaM eva AshayaM Aha bhagavadgItA yathA prakAshayatyekaH kR^itsnaM lokamimaM raviH | kShetraM kShetrI tathA kR^itsnaM prakAshayati bhArata || iti rUpAdiviShayapa~nchakavyavasthAnuguNyena chakShurAdIni j~nAnendriyANi pa~ncha sid.hdhyanti | tathA vachanAdikAryapa~nchakavyavasthAnuguNyena vAgAdi\-indriyANi pa~ncha sid.hdhyanti | evaM sAmAnyakaraNabhUtaM chittaM api | evaM prANavibhAgepi chaitanyasya sambandhaH vartate | parantu svApe prANe jAgrati satyapi chaitanya\-ananubhavAt aprAdhAnyaM bodhyam | saMhatatvAt achetanatvAt bhautikatvAt cha chakShurAdivat AtmopabhogakaraNaM eva prANaH | sa cha adhyAtmaM pa~nchavyUho bhavati | vyUhashcha kAryavashAt eva bhavati | tatra hR^idayajanyA mukhanAsikAbhyAM sa~ncharamANA vR^ittiH praNayanAt prANaH | mUtrapurIShAdi\-apanayanAt apAnaH \, vIryavatkarmakaraNahetuH prANApAnasandhisthaH vyAyamanAt vyAna uchyate | udAna UrdhvagamanAdihetuH ApAdatalamastakavyAptaH Urd.hdhvavR^ittiH | bhuktapItAnnasya samaM nayanAt annapaktA samAnaH | eteShAM vR^ittibhedAnAM sAmAnyabhUtA cheShTA abhidheyA vR^ittiH dashendriyavR^itti\-apekShayA bhinnaH prANAkhyA bhavati | yathA manasaH chakShurAdi\-indriyajanyapa~ncha vR^ittayo bhavanti tathA prANasya api pa~nchavR^ittayo bhavanti | chakShurAdi\-indriyeShu manasaH iva prANasya api sambandho vartate | ataH eva shrutiShu ekAdashaprANAH iti prANapadena mana\-AdinAM api vyavahAraH dR^ishyate | prANanirodhasya manonirodhahetutvaM sambhavati iti bhAvaH | vR^ittibhedApekShayA puruShabhedApekShayA vA chittavAyava iti bahuvachanam | shaktiH eva mUlakaM yasyAH iti vigrahe samAsAt utpannasya TApaH supaH paratvAt \ldq{}pratyayasthAt kAt pUrvasya ata idApyasupaH\rdq{} (7\-3\-44) iti itvasya apravR^ittiH | bahuparivrAjakAH iti vat || 12|| evaM avidyAshaktishAkhAdvayabhUtayoH prANamanasoH prANarodhena manorodhanasambhavepi punaH udbhavaH syAt iti Aha\- layavinAshane ubhayarodhane | layagataM punarbhavati no mR^itam || 13|| layeti | ubhayayoH chittavAyvoH rodhane nigrahe sati layavinAshane phalabhUte sambhavataH | prANanirodhena manolayo bhavati | manovR^ittinirodhe manovinAsho bhavati | tatra prANarodhena layagataM manaH punaH udbhavati | mR^itaM na bhavati | sakalamanovR^ittInAM vAsanAmAtrasheShatayA nirodhaH eva layaH | manaso vAsanAnAshaH eva nAshaH | sarvavR^ittinirodharUpa\-AyAmasa.npraj~nAtasamAdhau vAsanAyA avinAshena punarapi manaso vyutthAnaM sambhavati | adhyAtmavidyAdhigamenaiva manogatA vAsanA vinashyati | tadAnIM manomR^itaM na punarudbhavituM arhati | bharjitabIjavat punaH udbhavashakteH j~nAnAgninA dagdhatvAt | chittavR^ittinirodhAtmaka\-yogamArgasya api sAkShAtkArasAdhanatvaM vichAramArgasya eva sambhavati iti vAsiShThAdau prapa~nchitam \- dvau kramau chittanAshasya yogo j~nAnaM cha rAghava | yogo vR^ittinirodho hi j~nAnaM samyagavekShaNam || asAdhyaH kasyachidyogaH kasyachit\-tattvanishchayaH | prakArau dvau tato devo jagAda paramaHshivaH || ityAdinA | etayordvayoH prathamaM prapa~nchasatyatvAdino hairaNyagarbhAdyAH sa.npratipedire tanmate chittavR^ittinirodhaH eva chittarahitasAkShyAtmasAkShAtkAraM prati hetuH | asa.npraj~nAtasamAdhau sarvavR^ittinirodharUpAyAM yA chitishaktipratiShThA sA eva kaivalyam | aupaniShadAH tu shrIbhagavatpAdamatAnusAriNaH dvitIyaM vichAramArgaM pratipedire | sarvAdhiShThAnasAkShichaitanyasAkShAtkAre vichAreNa janite tAdR^ikchaitanya adhyastasya chittasya sarvasya dR^ishyasya prapa~nchasya vA pratibhAsAbhAvaH sAkShAtkAravashAt anAyAsena eva sid.hdhyati | sAkShAtkAreNa eva chittAdidR^ishyapratibhAsa\-abhAvasya siddhatvena teShAM chittavR^ittinirodharUpayoga\-apekShA nAsti | gurushAstramukhAt svasvarUpavichAraNena eva chittagatAH kAmakrodhAdayaH doShAH sarve.api vinashyati | ataH tadarthaM api teShAM na yogApekShA vidyate | ataH eva taittirIyopaniShadi \ldq{}tapasA brahma vijij~nAsasva\rdq{} iti varuNena putrasya bhR^igoH punaH punaH vichArAkhyaM tapaH eva brahmasAkShAtkArAya upadiShTaM ityuktam || 13|| ubhayarodhanaprayuktayoH layavinAshayoH punaH anudbhavahetuM vishadIkartuM Arabhate | prANabandhanAllInamAnasam | ekachintanAnnAshametyadaH || 14|| prANabandhanAt iti | prANabandhanAt prANaniyamAt lInaM layagataM mAnasaM ekachintanAt ekavastudhyAnAt adaH nAshaM eti | nashyati ityarthaH | prANanirodhena manaso layamAtraM bhavati na tu vinAshaH | sa tu ekatatvachintanAt eva bhavati | tathAhi \- chittaM rajastamovashAt pratikShaNaM pariNAmi dravyam | \ldq{}pratikShaNapariNAmino hi bhAvAH R^ite chitishakteH\rdq{} iti nyAyAt | pradIpajvAlAsantAnavat kAmasa~NkalpAdi vR^ittirUpeNa nirantaraM pariNamamAnasya chittasya vR^ittirUpapariNAmatyAgena nirodhAkArapariNAmaH eva manaso layaH ityuchyate | manaso vR^ittirUpaH pariNAmashcha prANaspandAdhInaH eva bhavati | \ldq{}prANabandhanaM hi so.asya manaH\rdq{} ityAdishruteH | ataH prANaspandanirodhAt chittaspando nigR^ihito bhavet | kintu punaH prANe chalati chittaM api nirodhAvasthAM vihAya spandituM Arabhate | prANanirodhasya asArvadikatvAt | ataH prANanirodhaH manaso dhAraNAdi\-uparitanabhUmikAsu yogyatAsampAdakaH eva bhavati | idaM eva prANAyAma\-pratiShThAphalatayA bhagavAn pata~njaliH api \ldq{}tataH kShIyate prakAshAvaraNam\rdq{} | dhAraNAsu cha yogyatA manasaH ityAdinA pratipAdayAmAsa | prANaparispandAdhInachittaparispandAt eva chitishakteH parispando jAyate | tenaiva cha saMsR^itiranubhUyate | mUlaprakR^itibhAgabhUtaiH satvarajastamoguNaiH sampannasya chittasya saMsargAt eva chittasaMsaraNam | svataH chittaH kUTasthanityatvena apariNAmitvAt | chittAt viviktaM chitj~nAnaM eva puruShArthaH iti sA~NkhyapAtA~njalAH abhimanvate | chittachitishaktyoH kila saMyogaH eva saMsAranidAnam | tasya cha avivekAkhyA avidyA eva hetuH bhavati | sA cha tayoH vivekAkhyAtyA nivartyate | tannivR^itau tad hetukaH samyogo api nivartate | tannivR^itau cha tad hetukaH saMsAraH api nivartate | taduktaM pa~nchashikhAchAryaiH \- \ldq{}tat saMyogahetuvivarjanAt syAt ayaM Atyantiko duHkhapratIkAraH\rdq{} iti | evaM cha chetanasya apariNAmitvAt na sAkShAt bandhamokShau sambhavataH | gR^ihItachitpratibimbasya chittasya eva bandhamokShau | yathA yodheShu vartamAnau jayaparAjayau rAjani upacharyete\, tathA chitte vartamAnau bandhamokShau chetane atidishyete | chetanasya bhogApavargau cha sAdhayituM prakR^itireva prakR^ityA pravartate iti evaM sA~NkhyAnAM siddhAntaH | tasmAt chittAkhyaM triguNAtmakaM prANaspandanirodhAt nigR^ihItaM api vAsanAvashAt punaH udgachChet | tasya punaH anudbhavArthaM ekachintanaM eva nidAnam | ayaM bhAvaH | prANAyAmaH dR^iDhAbhyAsena niruddhaM chittaM pratyAhAra\-dhAraNA\-dhyAna\-samAdhiyogyaM bhavet | tachcha pa~nchAvasthaM bhavati | kShiptaM mUDhaM vikShiptaM ekAgraM niruddhaM cheti | tatra viShayeShu AsaktaM kShiptam | kadAchid viShayAsaktam\, kadAchid dhyAnAsaktaM vikShiptam | nidrA\-tandrAdigrastaM mUDham | ekAgraM tu ekaviShayakadhArAvAhikavR^ittisamartham | niruddhaM sarvavR^itti uparamAvastham | eteShu vikShiptabhUmau dhyAnaM kadAchit vartamAnaM api pravAtamadhyasthapradIpavat vinashyet | ekAgrAvasthAyAM sa.npraj~nAtasamAdhisiddhiH | dhyeyAkAravR^ittimAtraM asyAM avasthAyAM pratibhAsate | tasyA api nirodhe asa.npraj~nAtasamAdhisiddhiH | asyAM bhUmau AtmasAkShAtkAra\-udayo bhavet | eka\-chintanaM ityenena sa.npraj~nAta\-asa.npraj~nAtasamAdhidvayaM vivakShitam | ataH manonAshasAdhanaM samAdhidvayaM sampAdanIyaM iti bhAvaH | tAdR^ishasamAdhilAbhaM prati ekatattvAbhyAsa vairAgyayoHeva mukhyahetutvaM tairthikAH samAnanti | evaM prANaspanndanirodhasya api lambikAyogAdikaM sAdhanaM upadishanti | sarvavR^ittinirodhAvasthAyAH asa.npraj~nAtasamAdheH api vAsanAkShayArthaM punaH punaH abhyAsaH kartavyaH | evaM abhyAsaparipAkena ekavastuj~nAnaM jAyate | tatashva Atyantika\-chittanAshaH | prANabandhanakramopadeshAt haThanigraho anabhimataH iti vij~nAyate | manasthAnasya hR^idayasya chakShurAdigolakavat haThena grahItuM ashakyatvAt | kramanigrahakramashcha vAsiShThAdau vistarashaH varNitaH | \ldq{}adhyAtmavidyAdhigamassAdhusa~Ngama eva cha | vAsanAsamparityAgaH prANaspandanirodhanam || etAH tAH yuktayaH puShTAH santi chittajaye kila || \rdq{} ityAdinA | yathA durdAntaH matta~Ngajo vinA~Nkushena niyantuM na shakyate\, tathA durnigrahaM chittaM sadgurUpadiShTa\-sadyuktiM vinA niyantuM na shakyate | tatra adhyAtmatattvasAkShAtkAraH prathamaH upAyaH | yastu vidyAdimadena sAdhusa~NgaM na kartuM abhilaShati\, tasya prANaspandanirodhaH upAyaH | prANaspandanasya chittaspandaM prati hetutvaM pUrvamuktam | ataH tannirodhe chittashAntisambhavAt | taduktaM \- \ldq{}dve bIje chittavR^ikShasya prANaspandanavAsane | ekasmiMshcha tayoH kShINe kShipraM dve api nashyataH || \ldq{}chittaM prANaparispandamAhuH AgamabhUShaNAH | tasminsaMrodhite nUnaM upashAntaM bhavenmanaH || \rdq{} iti | etAvatA prANanirodhArthaM abhyAsaH eva kAraNam | manovAsanAnAshArthaM vairAgyaM iti uktaM bhavati | yathAhi tIvravegopetaM nadIpravAhaM mR^id\-dArvAdisetubandhena nirudhya kUlya (##belonging to a bank##)\-apraNayanena kShetrAbhimukhaM tiryak\-pravAhAntaravat kurute tathA vairAgyeNa chittanadyA\-viShayapravAhaM nirudhya ekavastuchintanena shAntena prashAntavAhitA sampAdyate iti kramanigrahaH sukaraH iti maharSheH hR^idayam | amuM AshayaM yogasUtrabhAShye vyAsAchAryAshcha \ldq{}chittanadInAma\-ubhayatovAhinI | vahati kalyANAya vahati pApAya cha\rdq{} iti nirUpayAmAsuH | ekachintanAbhyAsaH cha suchiraM udvegaM antarAnuShTheyaH | \ldq{}janmAntara shatAbhyastA rAma ! saMsAravAsanA | sA chirAbhyAsayogena na vinA kShIyate kvachit || \rdq{} iti || 14|| evaM suchirAbhyAse sati naShTaM mano bhavati | naShTe cha manasi vAsanAjanakabAhyanimitta\-abhAvAt vAsanA api krameNa kShIyate | kShINAyAM cha vAsanAyAM pratibandha\-abhAvAt Atmaj~nAnaM udeti | tataH kR^itakR^ityatvaM bhavati ityAha \- naShTamAnasotkR^iShTayoginaH | kR^ityamasti kiM svasthitiM yataH || 15|| naShTeti | naShTaM mAnasaM yasya saH naShTamAnasaH sa cha asau utkR^iShTayogI cha iti | tasya manonAshasampAdanena utkR^iShTasya yoginaH\, manonirodhamAtraM kR^itavato yogino.aparamatvaM abhihitam | ataH eva svasthitiM svAtmani sthitiM yataH prAptasya kR^ityaM kAryaM asti kim ? nAsti ityarthaH | kR^itakR^ityatvaM bhavati iti bhAvaH | yadvA viShayapravaNaM manaH pUrvokta tattvAbhyAsena pratyakpravaNatAsampAdanadvArA vinAshaM prApitavataH svaniShThasya yoginaH kiM kutsitaM kR^ityaM asti iti kAkuH |(##change of the voice under different emotions##) tAdR^isha yogishreShThe vidhiniShedhashAstraM na prabhavati | lokAnugrahArthaM karma kurvan anyathA kurvan vA\, sa na hIyate iti bhAvaH | \ldq{}yaM labdhvA chAparaM lAbhaM manyate nAdhikaM tataH || \rdq{} \ldq{}AtmalAbhAnnaparaM vidyate\rdq{}| \ldq{}yallAbhAnnAparo lAbhaH\rdq{} ityAdi shrutismR^iteH | manonAshaM akR^itavataH ayoginaH asvasthatvena svAsthyalAbhAya kR^ityamasti eva | akR^itakR^ityatvAt tasya | etena yoginaH jIvanmuktiprApakatvasya shAstrasammatatvAt || 15|| evaM yoginAM kR^itakR^ityaM upadishya teShAM eva tattvasAkShAtkAraprAptidvArA niratishaya\-AnandarUpadR^iShTamahAphalaM upadishan yogaprakaraNaM upasaMharati \- dR^ishyavAritaM chittamAtmanaH | chitvadarshanaM tattvadarshanam || 16|| dR^ishyeti | dR^ishyavAritaM dR^ishyebhyaH vAritaM parAvartitaM chittaM eva AtmanaH chitvadarshanaM bhavati | dR^ishyasaMvilitaM chittaM yogAbhyAsena dR^ishyaviyuktaM yadA bhavati tadA tachchit bhavati | chitvameva chittasya yathArthasvarUpam | ataH chittasambandhi chaityaparimArjanaM eva chittvadarshanam | chittaM jaDaM svataH anyat sAdhayituM na samarthaM bhavati | ataH svasiddhaye svaviShayasiddhaye cha\, svasAkShIbhUtaM svaprakAshachidrUpaM vastu samAlambate | tataH cha chid\-adhInajIvitaM chittaM asad eva | svasAkShiNaM paramAtmAnaM vismR^itya chittaM dR^ishyAkAraM jIvati | yadi punarapi paramAtmasmR^itiM prApnoti tadA chittatvaM parityajya chittaM chitvaM prApnoti | tathA cha chittAt chaityaparityAgaH eva antataH chinmAtratA paryavasannA bhavet | idaM eva tattvadarshanam | chittarahitaH chitvadarshanasya eva paramArthatvAt | tathA cha uktam\- \ldq{}chitsvabhAva parAmR^iShTA spandashaktiH asanmayI | kalpanA chittimityuktyA kathyate shAstradR^iShTibhiH || chittamityeva rUDho.ayaM yadaiva kalanoditA | tadaiva chitvaM vismR^itya sA jaDeva vyavasthitA | dR^ishyA.asambhavabodhena manaso dR^ishyamArjanam | sapannaM chettadotpannA parA nirvANanirvR^itiH || \rdq{} iti | nirvANanirvR^itiH iti amanaskasya yogArUDhasya niratishaya\-AnandaprAptiH abhihitA | arthamanarthaM anyatra api uktaH | \ldq{}samAdhinirdhUtamalasya chetaso niveshitasyAtmani yatsukhaM bhavet | na shakyate varNayituM girA tat yadetad\-antaHkaraNena gR^ihyate || \rdq{} iti gItAyAM api \ldq{}prashAntamanasaM hyenaM yoginaM sukhamuttamam | upaiti shAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSham || \rdq{} ityAdinA | achittatvaM eva muktiH | ataH tadeva AsAdanIyaM iti bhAvaH || 16|| etAvatA yogAbhyAsamArgeNa manonAshaH upadiShTaH | idAnIM vichAramArgeNa tannAshaM Aha \- mAnasantu kiM mArgaNe kR^ite | naiva mAnasaM mArga ArjavAt || 17|| mAnasamiti | mAnasaM tu kiM ? manasaH svarUpaM kiM iti mArgaNe vimarshe kR^ite mAnasaM naiva vidyate | tu shabdaH pUrvoktayogAbhyAsakramApekShayA vichAramArgasya vyatirekadyotanArthaH | tu shabda sUchitaM vyatirekaM eva vishadayati\-mArge iti | mArge vichAraH mArge ArjavAt R^ijubhAvasya vidyamAnatvAt ityarthaH | sa~NkalpavikalpAdivR^ittimattvaM manasaH svarUpam | sarvashakteH mAyAshabalasya AtmanaH samutpannaM bhAvanAmAtraM etat bhavati | tachcha chidachit ubhayasaMvalanarUpatvAt na ekataraM rUpaH bhajati | paramArthataH tu \ldq{}manvAno manaH\rdq{} iti \ldq{}tAnyetAni karmanAmadheyAni\rdq{} iti shrutau AtmanaH karmaprayukta\-nAmadheyeShu manas\-shabdaparigaNanAt chetana AtmA eva mano avidyA\-upAdhivashAt achetanatAM upagachChati | ato nachit api achit na sat na api asat\-manaH iti chidachidvilakShaNaM sadasadubhayavilakShaNaM cha bhavati | evaM chalanasvabhAvatvaM api tasya aupAdhikaM eva | tathA cha tachChailUShavat the leader of a band \, one who beats time) kriyAnimittAni nAnAnAmarUpANi aha~NkArachittabuddhijIvAdIni dhatte | yathA pachanAt pAchakaH iti\, paThanAt pAThakaH iti\, karShaNAt kR^iShikaH iti\,AdhipatyAt adhipatiH iti cha vichitrakriyAkaraNAd ekaH eva naro nAnAshabdapratyayabhAk bhavati tathA mano.api karmavashAt tAni nAnAnAmAni dhatte | vastutaH tu manaH ekaM eva | manasaH karmaivedaM dehendriyAdikaM sarvaM jagat | tadbhAve bhAvAt tadabhAve cha abhAvAt | bandhamokShau api manaH Ayattau eva | \ldq{}mana eva manuShyANAM kAraNaM bandha mokShayoH | \rdq{} \ldq{}bandhAya viShayAsaktaM mokShe nirviShayaM smR^itam\rdq{} ityAdi shruteH | ataH manonirodhamAtreNa bAhyAbhyantarakR^itsnabandhanivR^ittiH sid.hdhyati | tannirodha\-upAyashcha prANaspandanirodhaH prAk uktaH | sa cha dhAraNa asAdhakatayA prANasya dIrghasUkShma\-ekAgratAM janayati iti samAdheH bahira~NgaH eva | ekachintanarUpa\-sa.npraj~nAtasamAdhiprAptidvArA manonAsha\-sampAdanaM anR^ijuH kliShTashcha panthAH | manasaH svarUpaM kIdR^ishaM iti manassattvavichAro R^ijuH panthAH | manobhrAntikR^itatvAt bandhapratyayasya tannirNayAya eva prayatnaH kAryaH | yasya bandhapratyayaprayojakatA tasya parityAgena eva tannivR^ittiH syAt | \ldq{}sArabhe tachchikitsayA nidAnaparivarjanam | \rdq{} iti cha AyurvedavidAM samayaH | na hi roganidAnApathyAshanAdirogatattvanirNaya\-abhAve tachchikitsAyai prayatnaH sa~NghaTeta | manaH tattve cha vichArya nirNIte manaH shashaviShANavad asatkalpaM paryavasyati | ataH avichAradvaitabhAvanAmAtrasiddhasya manaso vichArajanyaj~nAnamAtrAt layasiddhiriti vichAraH kAryaH iti bhAvaH | tathA cha uktam \- \ldq{}jaDatvAt\-nisvarUpatvAt sarvadaiva mR^itaM manaH | mithyA sa~NkalpakalitaM mithyAvasthitimAgatam | anviShTamapi no dR^iShTaM kA tasya kila shaktatA | aho nu khalu chitreyaM mAyAmaya vihAyasi\rdq{} || iti | atra udAharanti imaM itihAsam | AsIt kashchana jAmAtR^i priyasakhaH | sa cha vitate kasmiMshchit vivAhamahotsave jAmAtuH snigdhoham (##affectionate, friendly, attached##) iti vadan jAmAtrA sAkaM praviShTavAn | tatashcha jAmAtR^isakhasyApi kanyAsambandhinaH arhaNAni kArayAmAsuH | jAmAtari niratishayavishvAsena priyahitaM iva bhAsamAnaM amuM prati kanyAsambandhinaH varasambandhinaH vA \ldq{}ko.ayam\rdq{} \, \ldq{}kuto vA.agataH\rdq{} \ldq{}kiM evaM bhogAn bhu~Nkte\rdq{} ityAdikaM na vichArayAmAsuH | kanyAsambandhinaH jAmAtR^ipakShyo.ayaM kashchit syAt iti vitarkayAmAsuH | varasambandhinashcha kanyApakShyo.ayaM kadAchit syAt iti nirNayAmbabhUvuH | ayaM cha bhogAn bhu~Nkte | ubhayapakShIyAn adhikShipati | sarvakAryanirvAhe svAtantryaM Avahati | uchchAvachaM cheShTate | evaM bahutithe kAle vigalite vitarkasha~NkAkulAH te ko.ayaM evaM evaM valgati iti vichArayituM Arabhanta | jAmAtR^inikaTaM Agatya \ldq{}tavApto vA.ayam\rdq{} iti apR^ichChan | \ldq{}na mama ayaM AptaH kiM tu yuShmAkaM AptaH syAt iti nishcheyaM aham\rdq{} iti jAmAtA pratyavadat | te cha asmad AptaH bandhuH vA nAyaM iti pratyavAdiShuH | evaM eteShAM svatatvavichArapravR^itti unmukhatAM i~Ngitena abhij~nAya \ldq{}na itaH paraM atra avasthAtuM asmAbhiH na shakyam\rdq{} iti manasi manvAnaH tAn anApR^ichya eva yatrakvApi jAmAtR^isakhaH palAyitaH iti | ataH jAmAtR^isakhavat manaH api avichAradashAyAM adhikaroti | vichAryamANe manaH tattve chidachidubhayapakShepi asambhavAt tannAsti eva alIkavat iti bhAvaH || 17|| nanu manaso alIkavat asatve pratiyogiprasiddheH abhAvAt niSheddhuM vichArayituM vA naiva shakyate iti Asha~Nkya avichAradashAprasiddhAM manasthitiM lakShaNapramANAbhyAM upavarNayati \- vR^ittayastvahaM vR^ittimAshritAH | vR^ittayo mano vid.hdhyahaM manaH || 18|| vR^ittaya iti | vR^ittayo manaH iti manasaH lakShaNam | kAmasa~NkalpAdivR^ittayaH anantAH | vR^ittayaH sa~NkalpAH uchyante | na tad atiriktaM manasaH tattvaM asti | tAH cha jaDA api chitsambandhAt taptAyagolakavat chetanA upalakShyante | etAshcha vR^ittayo dehAdi\-abhimAnAkhyaM aha~NkAraM Ashritya vijR^imbhante | mithyAbhUtadehAdi\-abhimAnena nimittena prathamaM utthIyamAnA vR^ittiH eva aha~NkAraH iti bhaNyate | sA cha sarvAnarthahetutvAt bhavabandhinI | paramArthaH tu jaDAjaDayoH aj~nAnatatsAkShiNoH antarALikaM sAbhAsaM tattva antaHkaraNaM ekaM eva jIva\-buddhi\-manaH\-chitta\-ah~NkArAdi nAnAnAmabhirvyavahriyate | jIvanAt jIvaH iti dehAdau ahaM abhimAnAt aha~NkAraH iti nishchayAt buddhiH iti sa~NkalpAt manaH iti smaraNAt chittaM iti cha aj~nAnAMshena prakR^itiH iti cha ekaM eva tattvaM aupAdhikanAnAsa.nj~nAbhiH shrautAnAM prakriyA | tattvadarshibhiH vyAsAdimunIndrairapi antaHkaraNatatvaM evameva vyavasthApitam | gautamAdikR^itatantrAnusAriNaH tu svasvabud.hdhyanusAreNa aha~NkArAdi antaHkaraNa tattvaM anyathA anyathA vyAchakShate | tatra gautamIyAH aha~NkAraH dravyavisheShaH vibhuH jIvaH | tatj~nAnakAraNaM mano aNupramANam | buddhiH tu jIvaguNaH | sA cha atrikShaNAvasyAyini iti varNayanti | sa~NkhyAshcha mUlaprakR^itikAryabhUtA buddhiH mahatatvam | aha~NkAraH cha tatkAryaH tattvAntaram | manaH tu ekAdasha\-indriya\-antargataM iti siddhAntayanti | jaiminIyamatAnusAribhiH cha kaishchit mano vibhudravyaM iti | anyaishcha annamayaM iti | aha~NkArashcha jaDaj~nAnobhayAtmakaH | sa eva jIvAtmA | tasya chidaMsho buddhiH iti nirUpayanti | pA~ncharAtraM atIyaiH cha vAsudevAkhyAt paramAtmanaH sa~NkarShaNAkhyaH jIvaH saH eva aha~NkAraH tasmAt pradyumnAkhyaM manaH tato anirUddhAkhyA buddhiH cha AjAyate iti sa~Ngirante | chArvAkAH cha kAyasya chaitanyaguNo yaH saH eva buddhiH | kAyaH eva aha~NkAraH sa eva AtmA | tasya pUrvAparaparAmarshaH manaH iti vadanti | ArhataiH cha madhyamaparimANaH chidrUpaH jIvAH astikAyaH eva aha~NkAraH | tasya viShayAbhilAShaH manaH | viShayavij~nAnaM cha buddhiH iti vyavasthApyate | bauddhaH tu Alayavij~nAnadhArA kShaNikI buddhiH | sa eva AtmA | aha~NkArashcha pravR^ittivij~nAnAtmakaH | buddhereva bAhyaviShayAkArapariNAmaH mana iti nishchIyate | etAH cha vAdivikalpanAH svakapolakalpitAH pramANamUrdhanya\-upaniShadsammatAH na bhavanti | ataH eva bhagavAn shrIramaNaH prAmANikaM aupAdhikaM sa.nj~nAbhedaM vR^ittayo manaH iti prathamaM a~NgIkR^itya viddhi ahaM manaH iti pashchAt ekatvaM upadishati | ataH ahantvaM ekaM eva Aste | vR^ittayo dvividhA bhavanti | ahaMvR^ittiH idaMvR^ittiH iti | buddhIndriyAdi sarvavR^ittayaH idaMvR^ittau antarbhUtAH | idamAkAravR^ittInAM sarvAsAM ahamAkAravR^itti eva mUlaskandhaH | prathamatvAt | aj~nAnatAdAtmanaH chittaH dehAdi\-abhimAnI aha~NkAraH eva prathamaM udeti | tad anantaraM chitta bud.hdhyAdi\-dR^ishyasaMvedanAtmikA idaMvR^ittayaH prAdurbhavanti | uttamapuruSha\-abhAve na prathama madhyamau sambhavataH | ataH aha~NkAra eva sarvasya mAyAmayasya prapa~nchasya mUlapradeshaH | aha~NkArasya idaMvR^ittiShu abhimAnaH eva mamatA iti niruchyate | vichAreNa aha~NkAratyAge mamatAtyAgaH sulabhaH bhavati | ataH ahaM arthavichAraH kartavyaH || 18|| nanu amUrtatvena aha~NkArasya kathaM dAhaH vA tyAgaH vA sampAdayituM shakyate iti Asha~NkAyAM ahaMvR^ittimUlasthAna\-anveShaNAkhyavichArajanitasvAtmasaMvit\-balena taddAhaH atisukaraH ityAha \- ahamayaM kuto bhavati chinvataH | ayi patatyahaM nijavichAraNam || 19|| ayamahamiti | ahaMvR^ittirUpo.aha~NkAraH kutaH kasmAt udbhavati udgachChati iti chinvataH vichArayataH puMsaH ayaM aha~NkAraH patati tad utpattisthAne vinashyati | idaM nijavichAraNaM AtmavichAraH ityarthaH | ayi iti vichArasukaratA\-dyotanArthaM shiShyaM prati anunayoktiH | taduktam \- \ldq{}rAjan ! svAtmavichAro.ayaM ko.ahaM syAM iti rUpabhR^it | chittadurdrumabIjasya dahane dahanaH smR^itaH || iti ayaM bhAvaH \- yathA ahambhAvalakShaNAt kAraNAt mana\-AdilakShaNassaMsAra\-a~Nkuro jAyate tathA ahambhAvasya api kAraNaM \ldq{}kim\rdq{} iti shAstrapramANataH vichAraNIyam | tatashcha chidrUpaH AtmA eva tatkAraNaM iti nishchIyeta | dehAdi\-aha~NkArAntAH sarve api adhyAtmikA arthAH cha anR^itAH anAtmAnaH | ataH teShAM svataH seddhuM ashakyatvAt tad\-vilakShaNa\-Atma\-adhyAsAt siddhau mithyAtvaM upagantavyam | saMvidrUpaH AtmA mUShAniShikta\-drutatAmra iva sharIrAdi\-AkAreNa ahaM iti pratibhAsate | sharIrAdau ahantvavedanaM cha na vAstavam | amUrtasya mUrtadehAdisambandhasya vAstavatva asambhavAt | evaM dehAdau ahaM iti tAdAtmya\-abhimAnalakShaNasya ahamaH kAraNaM kiM iti vivekadashA paryAlochanIyam | antataH ahantvaM asatkalpaM vinashyati | idaMvR^ittiparityAgena ahamvR^itteH mUlasthAne mArgite sApi katakarajovad hi nashyati | dehendriyAdiShu abhimAnAkhya aha~NkAravR^ittivinAshe anahantA syAt iti idaM eva AtmavichAraNaM iti | tathA cha vAsiShThe \- \ldq{}nAhantvaM labhyate rAma ! bud.hdhyA samya~N nierIkShatAm | asadeva kutopyetat\-bAhyalakSha ivoditam || \rdq{} \ldq{}kohaM kathamidaM cheti vichAreNaiva nashyati | nAhamityeva nirvANaM kimetAvati mUDhatA || \rdq{} iti | \ldq{}kohaM kathamidaM dR^ishyaM ko jIvaH kiM cha jIvanam | \rdq{} jIvitaM bhuvanaM vApi tato.ahamiti nashyati || \rdq{} iti cha | \ldq{}yadA yadA dehAdau ahambhAvodayaH syAt tatsamakAlaM eva tatra tatra anahantvabuddhiH utpAdanIyA | evaM punaH punaH sAvadhAnaM upasthApitena anahambhAvabhAvanena ahambhAvavinAshaH kartavyaH iti bhAvaH || evaM ahamaH mUlAsthAna\-anveShaNena ahantAvinAshakathanena jagannAshaH api sUchitaH | ahantAmUlatvAt jagataH | pUrvaM samAdhi\-abhyAsena manonAshaH \ldq{}naShTamAnasotkR^iShTayoginaH\rdq{} iti atra kathitaH iti bhedaH || 19|| nanu loke aha~NkArasya AtmatayA prasiddhatvAt tannAshe svAtmanAshApatyA nairAtmyApattiH syAd iti sha~NkAyAM Aha \- ahami nAshabhAjyahamahantayA | sphurati hR^itsvayaM paramapUrNasat || 20|| ahamiti | ahami aha~NkAre nAshabhAji sati ko.ahaM kuto.ahaM iti vichArajanitasAkShyaha~NkAravivekavij~nAnena samUlakAShaM kaShite sati hR^it sarvopasaMhArAdhiShThAnaM paramapUrNasat niratishayabR^ihatvarUpaM sadvastu aham \- ahaM tayA vinaShTa\-aha~NkArAt vilakShaNa ahantayA svayaM prayatnaM vinA svayaM eva sphurati prakAshate | tathA cha Atmano nAshaH sambhavati | aheyasvabhAvatvAt | sAkShyAtmAbhinnasya parichChinnasya dehamAtra\-ahambhAvasya vinAshe api tAdR^ig ahambhAvanAshopalakShitaM parAhambhAvarUpaM paramArtha sachchidrUpaM vastu na nashyati iti bhAvaH | atra aha~NkAratrayaM bhagavatA upadiShTam | tasya ayaM AshayaH | dehaparichChinnaH aha~NkAraH nAshapratiyogitayA nirdiShTaH prathamaH | dehAdiparichChedavihInaH sarvapadArthavikArAtmanA bhAsamAno aha~NkAro dvitIyaH | avasthAtrayAdi sarvapadArthasArabhUtaH sarvakAraNIbhUtaH sarvadA eva hR^idi saMsthitaH akhaNDAdvayasanmAtrasvarUpaH tR^itIyaH aha~NkAraH | ahantayA iti upalakShaNe tR^itIyA | tathA cha ayaM arthaH sampadyate | aha~NkAradvayaM api vinAshya sarva\-aha~NkAranAsha\-avadhibhUtatayA parishiShyamANaM nirahambhAvaM pUrNasanmAtraM sphurati iti | na kevalaM ; tAdR^iksanmAtrasphuraNaM dharmAdharmAdivad alaukikaM kintu sarvapratyakShAnubhavasiddhaM eva iti vaktuM sphurati iti svAnubhavasiddhiH uktA | sarvadR^ishyasamaShTyabhimantAraM dehendriyAdi\-vyaShTi\-abhimAninaM aha~NkAraM cha svAtmavichArajanyabodhena nirmUlanaM kR^itvA parishiShTachinmAtrasthitiH eva shreyaskarI iti bhAvaH || 20|| ahantAnAsha\-upalakShitachaitanyasya vyapadeshyatAM ahampadalakShyatvabodhanadvArA vishadayan pUrvasUchitaM aha~NkAratrayaM api spaShTayati \- idamahaM padAbhikhyamanvaham | ahami lInake.apyalayasattayA || 21|| idamiti | ahami dehAbhimAnAtmakAha~NkAre lInake api vinaShTe api anvahaM samaShTyaha~NkArAt anu anantaraM alayasattayA avinashvarasadrUpatayA ahampadAbhikhyaM ahampadalakShyArthaM idam (prakR^itam) svaprakAshAparokSha\-chinmAtraM vastu sphurati | vichArajanyaj~nAnena dehAdiparichChinnAha~NkArAdhyAsasya yo vinAshaH prAk uktaH sa eva \ldq{}ahamilInake.api\rdq{} ityanena varNitaH | samaShTyaha~NkArashcha hiraNyagarbhaH ityuchyate | vyaShTyaha~NkArasya kalpitatvena vinAshyatvaM iva samaShTyaha~NkArAtmano hiraNyagarbhasya api kalpitatvameva | samaShTyaha~NkArabhAvaM Apannasya parameShThitvam | idaM aparabrahmarUpaM iti siddhAntaH | paramArthadR^iShTau tu na parameShThI jIvaH jagadvA ki~nchit asti | brahmaiva sadrUpaM pUrNaM avashiShyate | tachcha deshakAlavastuparichChedashUnyamiti dyotayituM eva pUrvaM paramapUrNasat iti pUrNAtvAMshe paramatvavisheShaNaM dattam | atrApi anvahaM iti sarvAtmaka\-aha~NkArasya api heyatvaM eva uktam | tasya saprapa~nchatvAt | vyaShTisamaShTyAdisarvaprapa~ncha\-atItaH yo aha~NkAraH sa eva upAdeyaH | sattayA sarvadA sphuraNAt | ataH eva suShuptau vyaShTisamaShyaha~NkAradvayavinAshe satyapi sadrUpa\-AtmAnubhavashcha sarvalokapratItaH | tadAnIM AtmanAshasya na kenApi abhyupagantuM shakyatvAt | \ldq{}avinAshI vA are ayaM AtmA.anuChittidharmA\rdq{} ityAdi shruteH | suShuptau visheShavij~nAna\-abhAve api nirvisheShasvarUpachitaH nAsatvam | ahampadAbhikhyatvaM avyapadeshyasya AtmanaH kAlpanikaM eva | idantvavyAvR^ittirUpaM pravR^ittinimittaM cha puraskR^itya eva sadbrahmAdishabdAbhidheyatvaM api | na vastuvR^ittena | ataH ahantAnAshe na kenApi shabdena tatkAlasphuritaM vastu vyapadeShTuM shakyate | mahAsamudre vilInasya saindhavasya iva vyapadeshyatvaM eva tadA bhavati | etena sarvavidha\-ahantAvadhikadvaitaprapa~nchopashamolakShitabrahmabhAvena avasthAnaM vichArajanitatvaj~nAnaM antarA na sambhavati iti bhAvaH || 21|| ahamayaM kuto bhavati chinvataH iti ahamo mUlasthAnAnveShaNaM uktam | tad anveShaNaprakAraM upadishati \- vigrahendriya prANadhItamaH | nAhamekasattajjaDaM hyasat || 22|| vigraheti | vigrahaH pA~nchabhautikaM sthUlasharIraM indriyANi j~nAnendriyakarmendriyANi dasha militAni pratyekaM vA prANaH jIvanahetavo dasha vAyavaH dhIH manaH chittaM aha~NkAraH iti antaHkaraNaM dhIpadena grAhyam | tamaH avyAkR^itamAyA avyakta\-aj~nAnAdipadAbhidheyaM vastu cha\, nAhaM ahampadAbhikhyaH pUrvoktaH chidAtmA na bhavati | tatra hetuH\- jaDaM iti | anyAdhInaprakAshatvaM eva jaDatvam | tathA cha dehAdi avyaktAntA anAtmAnaH jaDatvAt anumAnaM ekaM pramANaM uktaM bhavati | na cha jaDatva asiddhiH | dehAdijADyasya prakR^itisiddhatvena apahnotuM ashakyatvAt | ataH svarUpasiddhaye svasAkShibhUtaMsvaprakAshachidrUpaM tattvaM apekShate iti anyAdhInaprakAshatvaM avyAhR^itaM dehAdeH | ataH nAhampadalakShyArthAH te bhavanti | nanu vigrahendriyAdayaH prakAshamAnAH santaH pratyakShataH anubhUyanta | naiyAyikaprabhR^itayaH darshanakR^itashcha prakAshamAnatayA sadAtmatvaM teShAM abhimanyante | ataH kathaM aprakAshamAnatvena teShAM anAtmatvaM vyavasthApayituM shakyate iti chet | na | chityachidAtmasannidhAnAbhAve vigrahAdInAM prakAshamAnatA asmbhavAt | suShuptau vigrahAdiprakAsha\-abhAvena AtmAbhAvaprasa~NgAchcha | na cha iShTApattiH | kR^itahAnAkR^itAbhyAgama prasa~NgAt | ataH suShupteH prAkkAlIna AtmA eva pashchAd api anusyUtatayA vartate iti upeyam | bhinnatve cha pratyabhij~nA anupapatyAdayaH doShAH parassahasraM sambhaveyuH | naiyAyikaprabhR^itayaH tu nityasAkShiprakAshaM AtmAnaM ajAnAnA eva paraprakAshyasya anityavij~nAnasya dehendriyAdi anyatamasya AtmatvaM manyante | ataH te bhrAntAH eva | nanu dehendriyAdiShu satvaM bhAsate | ataH sattAvatvAt te kathaM anAtmAnaH iti sha~NkAyAM teShAM satvama api chidAtmasattAdhInaM eva iti chidvibhinnatvaM iva sadbhinnatvaM vyavasthApayituM anumAnAntaraM Aha \- ekasad iti | dehendriyAdayaH na ekasat iti pR^ithak anvayo bodhyaH | ekaM akhaNDaM sat sattAsAmAnyaM ityarthaH | tathA cha dehAdayaH na akhaNDasanmAtra AtmarUpA bhavituM arhanti | kutaH iti AkA~NkShAyAM hi asat iti hi yasmAt dehendriyAdikaM sadbhinnam tasmAt ityarthaH | tathA ayaM arthaH sampanno bhavati | dehendriyAdayaH AtmAnaH sadbhinnatvAt | na khalu prakAshamAntvamAtraM dehendriyAdeH satvaM avagamayati; rajjusarpamarIchyudakAdInAM api prakAshamAnatvena sattvApatteH | na cha rajjusarpAdInAM Aropitatvena prakAshamAnatve api na sattvam a~NgIkartuM shakyate | dehendriyAdInAM anAropitatvAt prakAshamAnatvaprayuktaM satvaM avashyaM a~NgIkAryaM iti vAchyam | dehendriyAdInAM api chidAtmani adhyAsena rajjusarpAdivad AropitatvAt | dehendriyAdInAm atyanta\-asatve prakAshamAnatva ayogaH | teShAM Atyantikasattve cha aprakAshamAnatva ayogaH | tathA cha bAdhyamAnatva ayogaH syAt iti na satvaM nApi sadasatvaM parasparavirodhAt iti anirvAchyatvaM eva vimR^ishyamAne sid.hdhyati | chidAtmA eva paramArthasadrUpaH | satvenaiva nirvAchyaH saH | abAdhitasvayamprakAshatA eva sattA bhavati | sA cha svarUpaM eva AtmanaH | na tu tad atiriktA bhavati | sattAsAmAnya\-arthakriyAkAritvAdikaM naiyyAyikAdibhiH abhyupagamyamAnaM sarvaM AtmasattAdhInasattAkatvAt alakShaNaM eva | na ekasat iti anena ekasattAvAdaM anusmArayati bhagavAn | tajjaDaM hyasat iti anena dehendriyAdiprapa~nchasya atyanta asatvapakShaM api saMsUchayati | vyAvahArikadR^iShTyA bhrAntiprApta\-ahampadAbhidheyatvaM dehendriyAdInAM niShidhyate | teShu ahantvabhramanivR^ittiM vinA ahamaH mUlAnveShaNasya ashakyasampAdatvAt | chArvAkAdayaH hi vAdinaH vigrahAdInAM eva ahampratyayagamyatvaM urarIkurvanti | tadapi anuchitaM iti nirUpaNIyam | ko.ahaM kuto.ahaM iti vichAraH saMshayapUrvakaH eva | sa cha vAdivipratipatti\-adhIna iti tat abhimatapakShANAM asAdhutvanirUpaNaM api prastuta\-upaShTambhakatayA jij~nAsu\-upayogitayA cha bhagavatA kR^itam | na punaH paramataniShedhavyAsinatayA iti bodhyam | ki~ncha aj~nAnAd anAdikAlAt Arabhya bhrAntyA prasaktamanAtmadehAdau AtmabhramaM adhyAropApavAda\-nyAyaM Ashritya apavadituM vigrahAdi anAtmatvaM bhagavAn vyavasthApayati | vyavahAradR^iShTyAdhyAropaH paramArthadR^iShTyA apavAdaH | upadeshAdivyavahArArthaM eva vyavahAraparamArthadR^iShTisammeLanaM api a~NgIkriyate | etat dR^iShTiparikalpanamUlakaM eva sattatraividhya kalpanaM api | ghaTAdayo vyAvahArikAH | rajjusarpAdayaH prAtibhAsikAH | vandhyAputraH shashashR^i~NgAdayaH tu atyanta asantaH iti chaivaM avAntaravailakShaNyakalpanaM api aj~nabodhanArthaM eva | paramArthataH tu dehAdayaH vA rajjusarpAdayaH vA shashaviShANAdayaH va sarve.api vikalpanAmAtratayA.atyanta asantaH eva | ataH evAvigrahAdInAM atyanta asatvaM vaij~nAnikadR^iShTyA bhagavatA \ldq{}tajjaDaMhyasat iti\rdq{} pratishrutam | tattvavido bhagavataH shrIramaNasya tattvadR^iShTyA dehendriyAdikaM jagadakhilaM AtmarUpaM eva iti shashashR^iM~NgasamAnaM asad eva bhavati | evaM asataH jagataH AtmasattayA satvakalpane cha prAtibhAsikavyAvahArikAdiShu vastuShu triShu api samAnatvena sattAtraividhyakalpanAyAH na avakAshaH eva | akhaNDasadrUpAtmadarshane jAte dehendriyAdeH jagataH jagatvameva vinashyati | tatsarvaM Atmani tirobhavati | tanmAtraM cha tattvato na bhidyate | idaM eva abhipretya \ldq{}sphurati hR^itsvayaM paramapUrNasat\rdq{} iti dehendriyAdibhedapratibhAsashUnyaM Atmaj~nAnaM vichAraphalatayA prAg abhihitam | evaM cha vigrahAdikAryakaraNasa~NghAte nA.ahaM nA.ahaM iti vichAreNa niShiddhe mithyA\-aha~NkArabAdhena parishiShTa\-akhaNDasadrUpa ahaM svarUpabodhaH paryavasyati iti bhAvaH | vigrahendriyaprANadhItamaH iti napuMsaka \-ekavadbhAvaH || 22|| paramapUrNasat alayasattayA ekasat iti nirahambhAkkAlInasya ahamaH tasya cha sphurati iti sphuraNakriyAshrayatvaM api Aveditam | ataH bhavati sandehaH satvabhAsakaM sphuraNAntaraM asti na vA iti | asti ched jaDatvaprasa~NgaH\, nAsti chet asatva ApattiH iti imaM saMshayaM parihartuM sachchitoH abhedaM Aha \- satvabhAsikA chitkvavetarA | sattayA hi chit chittayAhyaham || 23|| satvabhAsiketi | Atmasatvasya bhAsikA prakAshaprayojikA itarA anyA chitkva asti | na kutrApi asti ityarthaH | sattvabhAsakachit antaraM nAsti iti yAvat | kuta iti apekShAyAM Aha \- sattayA iti | hi yataH sattayA satvena eva chidbhavati | chittayA eva hi ahaM sadbhavati | sachchitoH abhedAt iti bhAvaH | satvabhAsakachid\-antaraM asti ched tAdR^ik chid antarasatvabhAsakachit antaraM a~NgIkartavyam | evameva tasya tasya api syAt iti anavasthA durvArA | ataH sad eva chid chid eva sat iti svIkAryam | tathA cha satvaM svayamprakAshamAnatvaM eva | AtmanaH sarvavisheSharahitatvAt sattA sAmAnyarUpatvaM eva\, natu sattAshrayatvam | evaM chitvaM api savitR^iprakAshavad AtmasvarUpa\-avyariktaM eva\, na tu j~nAnakriyAshrayatvam | j~nAtR^itvaM tu AtmanaH bud.hdhyAdi\-aupAdhikaM eva | evaM cha na anavasthAdidoShaprasa~NgaH | AtmanaH sachchidaMshayoH eva dehAdiprapa~ncheShu bhAnaM na svataH teShu satvabhAne sid.hdhyataH | jaDatvAt anirvachanIyatvAt asatvAt cha | \ldq{}asadvA idamagra AsIt\rdq{} naiveha ki~nchana agre AsIt ityAdishrutyA pratyakShAdi anubhavena cha dehendriyagagana\-pavanAdiprapa~nchasya AdyantayoH asatvaM avagamyate | madhyakAle teShAM satvaM pratIyate | AdyantayoH asadbhUtAnAM vartamAnadashAmAtre satvena pratibhAsamAnAnAM dehendriyAdInAM kadAchid asatvaM kadAchit satvaM iti sadasad ubhayarUpatvaM vaktuM na shakyate | satva\-asatvayoH anyonya\-pratidvandvirUpatvena anyataranAshaM antarA niveshana (##bringing to rest, fixing##) asambhavAt | evaM cha avashyaM anyatarapraNAshe svIkartavye vartamAnadashApratItasya satvasya eva praNAshaH abhyupeyaH | tathA cha triShu api kAleShu asatvaM eva dehendriyAdiprapa~nchasya sid.hdhyati | na cha AdyantayoH pratItasya asatvasya eva prahANaM bhavatu | evaM chet prapa~nchasya kAlatrayepi satvaM eva sid.hdhyet iti vAchyam | AdyantayoH chirataraM asatvapratIteH | ataH achIrapratItamadhyakAlasatvasya eva prahANaM shrutiyukti\-anubhavasiddhaM iti dR^ishyaprapa~nchasya asatvaM siddham | \ldq{}AdAvante cha yannAsti vartamAne api tattathA\rdq{} ityAdi vachanAt cha | evaM cha prapa~ncha\-asatvavAdinAM keShA~nchid AchAryANAM pakShaH | satvAdinAM akhaNDasanmAtraM sarvatra prapa~nche dR^ishyate iti pakShaH | so.api upapannaH eva | \ldq{}sadaiva somya idamagra AsIt\rdq{} ityAdishrutibhiH AdyantayoH sadrUpatvaM prapa~nchasya pratipAditam | sthitikAle cha pramANapravR^itau satyAM sarvaM sat iti eva pratIyate iti anubhavasiddham | \ldq{}asadvA idamagra AsIt\rdq{} ityAdishrutiyuktyoH cha anabhivyaktasattAkatvapratipAdakatayA charitArthatvena satvashrutiyuktyoH anyathA upapAdana\-asambhavAt sadAtanI\-sArvatrakI sarvavastusattA lAghavAt eka eva iti yuktA | evaM sattA\-ekye siddhe AdAvante cha kAraNabrahmarUpasattayA eva prapa~nchasya satvaM na tu tat atiriktasattAkatvam | akhaNDasatta sarvatra dR^ishyate ityayaM satvavAdinAM abhimataH pakShaH | pakShadvaya api kShodakShamaM eva | parantu deshakAlaparichChinna\-anantasattA samavAyArthakriyAkAritvAdikalpanaM pakShadvayabahirbhUtaM sarvashrutiyuktiviruddhaM anuchitaM eva | prapa~nchasya sadasatvapakShadvayaM saprayojanaM eva | Atmatven kalpiteShu dehAdiShu asatvabud.hdhyA AtmatvanirAsadvArA aikAtmyadarshane prapa~nchAsatvavAdaH upayujyate | evaM satvavAdo.api | kathaM iti chet asadvAt asya anyArthatvena prapa~nchasya nAsatvaM mantavyam | kintu sarvaM sad eva | prapa~nchasya asatvasthApanArthaM satvaprasiddhiH vaktavyA bhavati | prapa~nche satvaprasiddhau tadvirodhitvAt asatvaM na sid.hdhyati | tatra satva\-aprasiddhau cha pratiyogiprasiddhi\-abhAvena tatpratirodhaka asatvam sutarAM na sid.hdhyati | evaM sarvatra sattayA pratiruddhaM asatvaM nirAspadaM bhavet iti akhaNDa\-sanmAtra\-AtmavastuparisheShe siddhe dehAdiprapa~nchAkArasya pR^ithak apratibhAsamAnatvena sachchinmAtraM akhaNDaM vastu eva ahaM iti sAkShAtkArAt svAtmapratiShThAsiddhiH prayojanam | ataH akhaNDasachchidrUpatvaM AtmanaH eva na anyasya iti siddham | evaM AnandatvaM api | na AnandavatvaM AtmanaH | \ldq{}vij~nAnaM AnandaM syAt\rdq{} yo vai bhUmA tat sukham\rdq{} \ldq{}eSha parama AnandaH satyaM j~nAnaM anantaM brahma\rdq{} ityAdi shrutibhyaH | tAntrikAH tu AtmanaH dharmatvena sachchidAnandAn kathayanti | AtmA satvadharmako vA sadrUpo vA ityAdivivAdAt prAk tAdR^ik vivAdAspadIbhUtaM jaDavilakShaNaM anR^itabhinnaM svatassiddhaM ki~nchit tattvaM vAdibhiH sarvaiH api a~NgIkAryaM akAmena api | anyathA sthirasya kasyachit vivAdakartuH abhAve dharmatvAdisarvavivAdalopaprasa~NgaH | ataH vivAdakartR^itvena vivAdAbhij~natvena vivAdakR^itajayaparAjayarUpa phalabhAgatvena cha sthiraH kashchit abhyupeyaH | sa cha na kenApi nirAkartuM shakyate | nirAlambanavivAdAsambhavAt | sa cha sachchidAnandarUpaH iti anubhavasiddhatvena na kAraNAntaraM mArgaNIyam | idaM anubhavasiddhatvameva \ldq{}chittayA hi ahaM iti\rdq{} bhagavAn Aha | sachchidrUpaH AtmA sthiraH kashchit sarvaiH vAdibhiH a~NgIkAryaH iti tadarthaH | ayaM visheShArthaH yadi na abhaviShyat tarhi \ldq{}chittayA hi sat\rdq{} iti eva prayogaH abhaviShyat | \ldq{}satvabhAsikA chitkvavetarA\rdq{} iti satvasya chit antarabhAsyatvapratikShepe satvAbhinnachidbhAsyatvasha~NkAyAM tad apodanArthaM sattayA hi chit chittayA hyahaM ityAha | ayaM bhAvaH chitsvarUpalAbhaH satvena eva | tachcha satvaM chitsvarUpameva setsyati | satvasya chidbhinnatve chitaH asatvaprasa~NgAt | na cha iShTApattiH | chid asti iti vyavahAravilopApatteH | evaM sataH svarUpalAbhashcha chittaiva | tachcha satvaM chidabhinnam | chidbhinnatve sati satsvarUpa\-alAbhaprasa~NgAt | na cha sadaMshena chit chidaMshena sat cha parasparabhAsyabhAsakatAM prApnoti iti vAchyam | AtmanaH niraMshatvena tatrAMshabhedakalpanA anupapatteH | kathaM tarhi nirvisheShasya niravayavasya atisUkShmatvena atIndriyasya AtmanaH sachchidrUpatvasiddhiH | sachchitoH abhedena eva svayamprakAshamAnatAkhyasatvasya prAk uktarItyA siddheH | nanu nirdharmake Atmani kathaM svayam\-prakAshamAnatArUpasatvAshrayatvaM sambhavati | nirdharmakatvabha~NgApatteH iti chet | na | sadrUpatva uktyA eva pratyuktatvAt | nanu kathaM sachchidAdishabdapratyayaviShayatvaM nAmajAtikriyAguNavihInasya nirvisheShasya AtmanaH | sarve cha shabdAH nAmajAtyAdisambandhasApekShaM eva arthaM bodhayanti iti niyamaH | ataH na chidAdishabdapratyayaviShayatvaM AtmanaH sid.hdhyati | \ldq{}yato vAcho nivartante aprApya manasA saha | anirukte anilayane iti cha\rdq{} shrutayaH avAchyatvaM AtmanaH Amananti | avyapadeshyasya cha AtmanaH avyapadeshyatA kathaM iti chet atadvyAvR^ityA iti gR^ihANa | jAtiguNakriyAkulagotrasUtravihInatvAt advayatvAt aviShayatvAt AtmatvAt cha kenApi idantayA vidhimukhena vyapadeshaH sambhavati | ataH sat iti asya asat na ityarthaH | chid iti asya achit na ityarthaH | AnandaM iti asya AnandaM na ityarthaH sid.hdhyati | evaM cha anR^itajaDaduHkhAtmakaprapa~nchavyAvartakatvaM AyAti | prapa~nchasya anR^itatvaM prAk sthApitam | \ldq{}vAchArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mR^ittiketyeva satyam\rdq{} ityAdishrutibhyashcha tatsiddham | lokaprasiddha\-anityaj~naptirUpatvapratiShedhena api chitvaM uchyate | nityaj~naptirUpaM brahma ityarthaH paryavasyati | \ldq{}na hi vij~nAtuH vij~nAteH viparilopaH vidyate avinAshitvAt\rdq{} ityAdishrutyA vij~nAtR^isvarUpavyatiriktanityaj~naptisiddheH | tathA cha anR^itajaDaduHkhavyAvR^ityA sad AdishabdAH AtmAnaM bodhayanti iti Akare vistAraH || 23|| evaM \ldq{}mAnasaM tu kim\rdq{} iti Arabhya jIvAtmaparishodhanaM kR^itam | tena cha ayaM arthaH pariniShpannaH | pratyakShAnumAna\-upamAnashabda\-arthApatyAdimAna\-agamyatvAt j~nAtuH svarUpatvena nAsti iti apalapituM ashakyatvAt cha parisheShataH dehendriya\-antaHkaraNAdipratyAkhyAnaprakAreNa svayaM anviShya tatsAkShitayA aviShayIbhUtasvayamprakAsha\-sachchidAnandarUpaH AtmA j~neyaH iti | evaM jIvAtmaparishodhanaM kR^itvA tasya paramAtmAbhinnatvaM kathayituM paramAtmaparishodhanaM Aha \- IshajIvayorviShadhIbhidA | satsvabhAvato vastu kevalam || 24|| Isheti | IshajIvayoH IshaH sarvaj~naM sarvashaktaM mAyAshabalaM sarvaniyAmakaM chaitanyam | jIvaH ki~nchij~naM ki~nchitChaktaM dehendriyAntaHkaraNAdi\-upAdhi\-avachChinnaM tatpratibimbitaM vA chaitanyam | tayoH IshajIvayoH veShadhIbhidhA veShaH upAdhiH tasya dhIH bhrAntipratyayaH tena bhidA bhedaH bhavati iti sheShaH | upAdhibhrAntaparityAge vichAreNa IshajIvayoH satsvabhAvataH sadrUpatva\-avisheShaNAt tenarUpeNa vastu kevalaM akhaNDaM ekaM vastu shiShyate | jIveshvarabhedaka\-upAdhibhrama\-apagame jIvatvaM IshvaratvaM ubhayaM apagachChati | akhaNDa\-sachchidrUpaM avyapadeshyaM tattvaM ekaM eva shiShyate ityarthaH | bhagavatA shrIramaNena jIveshvarajagatAM trayANAM api atra mithyAtvaM upadiShTaM iti vispaShTaM adhigamyate | anyathA veShakalpanA\-prayuktabhedaM jIveshvarayoH na uchyeta | satsvabhAvataH iti cha | ataH vij~nAyate teShAM trayANAM mithyAtvaM tad abhimataM iti | akhilavedAntAnAM akhaNDaikArthaM iShTatvaM cha bhagavatA sUchitam | vastukevalaM iti upadeshAt | vastunaH kevalatvaM cha jIveshvaratva\-upalakShita\-akhaNDavyaktimAtrarUpatvaM eva | na hi jIveshvarayoH abhedaH nAma kashchana saMsargarUpaH svIkriyate | apitu jIvatva\-upAdheH Ishvaratva\-upAdheshcha vichArajanitavij~nAnena vinAshe akhaNDaikasachchinmAtra\-vyaktiparyavasAyitvaM eva | \ldq{}tattvamasi\rdq{} \ldq{}ahaM brahmAsmi\rdq{} ityAdi shruteH | ataH sadvastu\-AshrayaviShayAd anAdi\-aj~nAnAt eva jIveshvarajagadvibhramo jAyate iti teShAM satsvabhAvatvanirdhAraNArthaM avashyaM abhyupeyam | ki~ncha IshajIvayoH veShadhIkR^ito bhedaH pratyakShAdipramANasiddhaH | ubhayAnugataM satsvabhAvatva\-upalakShita\-akhaNDavyaktimAtratvaM tu shrutividvad\-anubhavamAtragamyam | evaM cha pratyakShAdinA viruddhasvabhAvatvena avagamyamAnayoH jIveshvarayoH ekavyaktimAtratvaM yAvat pratyakShAdInAM aprAmANyaM na vyavasthApyate tAvat durghaTam | chandraprAdeshikatvAdisthale pratyakShAdInAM yathAbhUtArthau\-Avedakatva(##Making known##)\-abhAvena tad\-rItyA sarvatra teShAM anAshvAsapratipAdanadvArA aprAmANyaM api pUrvAchAryasammataM shrIramaNabhagavad\-anumataM iti cha vishadam || 24|| evaM veShabhrAntipratyayam\-antarA jIveshvarayoH bheda\-anupalambhAt upAdhibhUtaveShANAM svAtantryeNa sattAyAM pramANa\-abhAvAt Avidyakatve siddhe paripUrNa\-sachchidAtmA jIvaH iti avadhR^itaM bhavati | evaM Isho.api iti | dehendriyAdi\-apohamukhena tatsAkShitayA tad\-adhiShThAnatayA cha nirupAdhikaM brahmaivAhaM iti nikhilavedAnta\-mUrdhanyabhUta\-mahAvAkyArthasArasarvasvaM brahmAtmaikyaj~nAnaM upadishati \- veShahAnataH svAtmadarshanam | IshadarshanaM svAtmarUpataH || 25|| veShahAnata iti | veShahAnataH IshajIvayoH yo veShaH upAdhiH tasya hAnataH prAk uktarItyA vichAreNa vinA asampAdanAt svAtmadarshanaM yat akhaNDasachchidAtmaj~nAnaM tadeva IshadarshanaM paramAtmaj~nAnaM bhavati | tad upapAdayati \- svAtmarUpataH iti | vivekena shodhitasya Ishasya shodhitasvAtmarUpatvAt ityarthaH | svAtmA cha sarveShAM nityasiddhaH iti sva\-abhinnabrahmaj~nAnArthaM na yatanIyam | kintu aj~nAnajanitaveShanivR^ityarthaM eva | tatra prathamaM svAtmanaH veShahAne jAte paramAtmanaH veShahAnaM api sid.hdhyati iti na tadveShahAnArthaM api pR^ithak prayatnaH AstheyaH | svAtmaveShagrahaNamUlakatvAt IshaveShakalpanasya | yadi svAtmanaH veShagrahaH apanItaH bhavet tad IshaveShaH vA Isho vA jagadvA kimapi na svarUpasattAM labhate | ataH IshadarshanArthaM svAtmaveShahAnaM antarA na anyA gatiH | AtmA eva brahma iti cha sarvopaniShadAM siddhAntaH | svAtmavichArApekShayA IshadarshanArthaM na anyaH asti upAyaH | svAtmavichAraH eva brahmavichAraH ityuchyate | sva\-anyat chet brahmavichAraH api anyaH syAt | sva\-anyatve svIkR^ite.api tAdR^ishasya brahmaNaH na vichArApekShA bhavati | vichArAt prAk eva gurUpadeshamAtreNa tatsvarUpasya nirNItatvena saMshaya\-asambhavAt vichArAsambhavaH | ataH brahma\-abhinnajIvavichAraH eva jIva\-abhinnabrahmaj~nAnahetuH | svAtmadarshanaM IshadarshanaM iti darshanayoH abhedakathanena tadviShayayo jIveshayoH api abhedaH sid.hdhyati | sa cha abhedaH na jIvatva\-IshvaratvAbhyAM sambhavati | parasparaviruddhatvAt | kintu svAtmarUpataH pUrvoktasatsvabhAvataH ityarthaH || 25|| paritiShThitaM Atmatattvaj~nAnaM saphalaM pratijAnIte bhagavAn \- AtmasaMsthitissvAtmadarshanam | AtmanirdvayAdAtmaniShThatA || 26|| AtmasaMsthitiriti | Atmani saMsthitiH eva svAtmadarshanam | na anyat | kutaH iti chet AtmanirdvayAt AtmanaH bheda\-abhAvAt | etat uktaM bhavati | ghaTAdidarshanaM iva svAtmadarshanaM na bhavati | vij~nAnasvarUpatvAt AtmanaH | na khalu yasya yat svarUpaM bhavati tasya j~nAnAntaraviShayatvaM sambhavati | svAtmani kriyAvirodhAt | j~nAnAntaraviShayatve j~nAnasvarUpabha~Nga\-Apatteshcha | yo hi j~nAtA sa eva darshanarUpaH | tasya cha sarvAtmakatvAt j~nAtuH j~nAtR^i\-antara\-abhAvAchcha na darshanaviShayatvam | tathA cha shrutiH | \ldq{}vij~nAtAraM are kena vijAnIyAt\rdq{} \ldq{}sa vetti vedyaM na cha tasya asti vettA\rdq{} ityAdyAH | ataH cha AtmabhAvApattiH eva Atmadarshanam | svAbhAvikI AtmabhAvApattishcha nityasiddhA api avidyayA aprAptA eva bhavati | ataH avidyAjanitaviparItagrahe vidyayA apanIte sA abhivyajyate iti AtmadarshanaM AtmA AptiH vA upachAramAtraM eva | j~nAnena aj~nAna\-tatkAryadehAdi\-adhyAsanivR^itau svAbhAvikI yA svAtmabhAvasthitiH sA eva AtmaniShThatA api bhavati | AtmanirdvayAt eva | na anyAdR^ishI gR^ihasthatA eva devadattasya | AtmanaH advayatvena ananyatvAt | yathA svasvarUpa\-ananyatvena AtmadarshanaM AtmabhAvaprAptiH eva sambhavati tena eva hetunA AtmaniShThatA api iti tAdR^ishaH vyavahAraH api aupachArikaH eva iti bhAvaH | anena jIvanmuktasthitiH abhihitA kR^itakR^ityatA cha sUchitA | nityamuktasvabhAvasya AtmanaH aj~nAna\-AvaraNaM eva bandhaH ityuchyate | j~nAnena tannAshaH eva muktiH | naShTe cha aj~nAne dR^ishyamAnaH vyavahAraH sarvo.api kautukAya eva viduShaH || 26|| nanu kutaH AtmasaMsthitaH eva AtmadarshanaM iti AkA~NkShAyAM Aha \- j~nAnavarjitA.aj~nAnahInachit | j~nAnamasti kiM j~nAtumantaram || 27|| j~nAnavarjiteti | j~nAnavarjitA vR^ittij~nAnavarjitA aj~nAnavarjitA cha yA chit chaitanyaM j~nAna\-aj~nAnavilakShaNaM j~nAnaM AtmadarshanaM bhavati | tat j~nAtuM antaraM bhedaH nAsti kim ? na asti ityarthaH | j~nAtatva\-aj~nAtatvavilakShaNa\-j~naptimAtrasvabhAvakaM AtmAnaM anyaj~nAnena viShayIkartuM bhedaH nAsti iti | j~nAnavarjitatva\-uktyA aj~neyatvaM uktam | aj~nAnahInatva uktyA cha j~neyatvaM abhihitam | j~neyatva\-aj~neyatva\-ubhayashUnyakathanena j~nAtatva\-aj~nAtatvavilakShaNaM eva j~nAnaM iti uktaM bhavati | tachcha j~nAnaM AtmarUpam | ataH j~nAtatva\-aj~nAtatva\-ubhayashUnyaM AtmatattvaM vettuM j~nAnAntaraM na sambhavati | j~nAnAntaraM asti chet tena j~nAtatvaM Atmachaitanyasya syAt | tathA cha chaitanyabhedApattiH | kiM cha AtmanaH j~nAtatva\-Apattishcha | j~nAtatve cha AtmanaH jaDatvavikAritvAdayaH doShAH prAduShyaH | antaraM iti anena j~nAnAntaraviShayatApAdakabhedaH j~nAnamAtrasvarUpe Atmani nAsti ityarthaH | nityasiddhaj~nAna\-prakAshasya svarUpa\-abhivyaktau j~nAnAntara\-apekShA cha na yujyate | svataHsiddhaprakAshAtmatvAt | na khalu dIpaH svasvarUpa\-abhivyaktyarthaM anyadIpaprakAshaM apekShate | nApi cha j~nAnAj~nAnavilakShaNarUpa\-j~nAnAt anyat j~nAnaM asti | yena svarUpaj~nAne api apekSheta | tathA cha AtmAnaM jAnAmi na jAnAmi iti etad ubhayavilakShaNachaitanya\-mAtra avasthitiH yA pUrvA uktA sA eva AtmadarshanaM iti bhAvaH | \ldq{}anyadeva tadviditAt atho aviditAt adhi\rdq{} \ldq{}avij~nAtaM vijAnatAM vij~nAtaM avijAnatAm\rdq{} ityAdi shruteH | ki~ncha atra arthAntaraM api | j~nAtatva\-aj~nAtatva\-ubhayavilakShaNaj~nAnaikarase svAtmani shAstra\-AchArya\-upadeshAdinA labdhe j~nAtuM antaraM anyat vastu asti kim ? Atmavij~nAnena eva sarvavij~nAnaprApteH | kR^itakR^ityatvAchcha vij~neyAntaraM na avashiShyate iti | nanu j~nAna\-aj~nAnavilakShaNaj~nAnasya j~nAnArthaM yadi j~nAnAntaraM nAsti tadA \ldq{}tattvamasi\rdq{} \ldq{}ahaM brahmAsmi\rdq{} \ldq{}tadAtmAnaM eva avet\rdq{} \ldq{}etaM AtmAnaM viditvA\rdq{} ityAdyAH shrutayaH j~nAnAntara\-astitva\-AvedakA nirarthikA bhaveyuH iti chet | na | avidyAjanitaviparItagrahaNanivR^ityarthaM j~nAnAntara\-astitA\-AvedakatvAt tAsAm | \ldq{}jAnAmyahaM brahma\rdq{} na jAnAmi brahma iti avidyayA antaH karaNAdiShu laukikaiH vyavahiyate | AtmAnaM j~nAna\-aj~nAnavilakShaNaj~nAnamAtraM vivekataH pR^ithakkR^itya apohArthaM j~nAnasvarUpasya api j~nAnAntara\-apekShayA upadeshaH shrutiShu kriyate na punaH svabhAvasiddhaj~nAnasvarUpaprakAshanArthaM j~nAnAntara\-apekShA shrutibhiH upadishyate | antaHkaraNAdau AtmatvabhrAnteH abhAve cha j~nAnAntara\-upadesha\-AnarthakyaM iShTaM eva | viparItagraharUpa\-nimitta\-abhAve naimittika\-upadeshasya api asambhavAt | ataH j~nAnAj~nAnavilakShaNa\-j~nAnAtmakaM svarUpaM iti sAdhu eva | etena heyopAdeyavilakShaNatvaM arthAt uktaM bhavati | j~nAnAj~nAnavilakShaNaj~nAnasya svasvarUpabhUtatvena na heyatvaM upAdeyatvaM vA shakyaM vaktum | heyatva\-upAdeyatvayoH bhedasApekShatvAt | svasmAd anyat hi heyaM upAdeyaM vA bhavati | na tu svasya svayaM eva heyaM upAdeyaM vA bhavati | bhedAbhAvAt | \ldq{}asti kiM j~nAtumantaram\rdq{} cha bhedaM vyAvartayati bhagavAn | j~nAnAj~nAnavilakShaNatva\-upadeshena j~nAnasvarUpasya AtmanaH heyopAdeya vilakShaNatvaM vyakta\-avyaktavilakShaNatvaM kAryakAraNavilakShaNatvaM sattvAsattvavilakShaNatvaM cha ekena bheda\-asambhavahetunA eva bhagavatA sa.nkShipya upadiShTaM iti bodhyam | tathA cha sarva\-visheShapratyastamita\-AtmatattvaM atisUkShmaM iti bhAvaH || 27|| evaM j~nAnAj~nAnavilakShaNa\-j~naptimAtrasaMsthitirUpAM jIvanmuktisthitiM abhidhAya jIvanmukti\-videhamuktyoH ubhayoH api Ananda\-AtmatvaM upadeShTuM upakramate \- kiM svarUpamityAtmadarshane | avyayA.abhavA.a.apUrNachitsukham || 28|| kiM svarUpamiti | kiM svarUpam dehendriyAdiShu ahantayA bhAsamAneShu mukhyAtmasvarUpaM kIdR^ishaM iti prAk uktadishA vichAreNa Atmadarshane j~nAnAj~nAnavilakShaNaj~nAnamAtrasthitilAbhe jAte\,avyayaM nAsharahitaM abhavaM bhavaH saMsAraH tad rahitaM sAMsArikasukhaduHkhobhayavilakShaNaM ityarthaH | ApUrNaM AsamantAt\, purastAt pashchAt dakShiNataH cha uttareNa\-adhastAt\-upariShTAt cha vyApakaM chinmayaM sukhaM anAyAsalakShaNaM sid.hdhyati iti sheShaH || athavA kiM svarUpaM yasya tat kiMsvarUpaM j~nAtaM iti aj~nAtaM iti vA nirNetuM ashakyaM AtmasvarUpamiti evaM Atmadarshane jAte ityarthaH | shiShTaM prAgvat | AtmadarshanavatAM jIvanmuktAnAM sachchidAtmaprAptiH nityasiddhA iti prA~NnirUpitam | AnandAtmatvaM tena eva siddhaM api vaiShayikasukhaduHkhavailakShyaNyabodhanArthe punaH upadiShTam | sA~NkhyavaisheShikAdayaH hi mokShasukhaM saMvedyaM iti vivadante | anye cha kechana svAnubhUti viShayaM iti manyante | ubhayaM api na bhagavad\-ramaNAchAryAnumatam | ApUrNachitsukhaM iti sukhasya AtmasvarUpatvavarNanAt | shrutiShu cha sukhasvarUpatvaM AtmanaH abhihitam | AtmAnandayoH abhede siddhe cha anubhUtiviShayatvaM pramANAntarasaMvedyatvaM vA na sa~NgachChate | \ldq{}yatratvasya sarvaM AtmA eva abhUt tat kena kaM vijAnIyAt\rdq{} | \ldq{}yatra na anyat pashyati na anyat shruNoti na anyad vijAnAti sa bhUmA\rdq{} | \ldq{}bhUmaiva sukhaM nAlpe sukhaM asti\rdq{} ityAdi shruteH | ataH AtmAnandaH na anubhAvyaH | kintu anubhavarUpaH | ataH AnandAtmakAtmabhAvApattiH eva vastutaH AnandAnubhavaH | Atmani anR^itajaDaduHkhAtmakatva\-bhramanivR^itau svasvabhAvabhUta\-AnandAtmatAsthitiH adhigamyate muktaiH | j~nAnena aj~nAnanAshaprayuktadehAdi\-abhAvaH hi mokShaH | mokShe dehendriyamanasAM abhAvena kathaM AnandAnubhavaH shakyate varNayitum ? samudrAt uddhR^itaM udakaM punashcha samudre prakShiptaM yathA na pR^ithaktvena pratIyate tathA AnandAtmani vilInashcha muktaH kathaM svAbhinnAnandAtmakatvaM j~nAtuM kShameta | ataH mokShasukhaM na saMvedyaM iti siddham || 28|| nanu \ldq{}jakShankrIDan ramamANa\rdq{} \ldq{}soshnute sarvAnkAmAnsaha | brahmaNAvipashchiteti\rdq{} \, sa yadi pitR^ilokakAmo bhavati ityAdi shrutiShu muktisukhaM saMvedyaM iti pratipAditam | tAsAM cha na aprAmANyaM bhavituM arhati | ataH mAnAntara\-avedyatve api mukti\-Anandasya svasaMvedyatvaM abhyupeyaM eva | loke cha sukhI ahaM iti sukhAtmakaM AtmAnaM svayaM vedayataH iti prasiddham | ataH AnandAtmakatvavachanAnAM api svasaMvedyatva\-arthakatayA neyatvAt iti Asha~Nkya Aha \- bandhamuktyatItaM paraM sukham | vindatIha jIvastudaivikaH || 29|| bandheti | daivikaH daivIsampatsampannaH | athavA janmAntara\-arjitasukR^itanikaranirdhUtapApanivahaH\, yadvA daivaM mukti sukhAnubhAvakaprArabdhakarma tatsampannaH | athavA daivavasha\-AsAditaj~nAnasAmagrIsampannaH daivikaH jIvaH | na tu sarvo.api | tu shabdaH daurlabhyadyotanArthaH | iha asmin sharIre vartamAne eva | athavA manuShyajanmani | yadvA jIvadashAyAM eva | athavA vidyA\-utpattisamakAle eva na tu kAlAntare deshAntare lokAntare janmAntare vA | bandhamukti\-atItaM bandhamokShavilakShaNaM paraM niratishayaM sukhaM sachchidAnanda\-ekaghanaM svAbhAvikaM ajarAmaraM abhayaM padaM vindati labhate | alabdhatvabhramanivR^ittiM ashnute iti bhAvaH | evambhUtasya AtmanaH nityaprAptatvAt | \ldq{}brahma eva asan brahma apyeti\rdq{} \ldq{}brahmaveda brahmaiva bhavati\rdq{} ityAdi shrutibhyaH | nityamuktasvabhAvasya AtmanaH aj~nAna\-AvaraNaM eva bandhaH | tannAshaH eva muktiH | bandhasya satyatve anirmokShaprasa~NgAt mithyAtvaM paryavasyati | sadaikasvabhAvaH Atmani bandhaH kalpitaH | kalpanAkAle api svabhAvaprachyutiH na AtmanaH | sukhitvaduHkhitvamUDhatva\-janimaraNAdayaH saMsArAH sarve api Atmani adhyAropitAH | sukhitvAdisaMsAra\-avasthAsu sarvAsu api visheShyatvena anugataH AtmA avabhAsate eva | athA.api sukhitvAdivisheSha\-adhyAropavashAt eva AtmanaH svarUpa\-avasthAnaM na sambhavati | gurushAstra\-upadeshena svarUpa\-avasthAnaM shreyaH iti shruteH sati sukhitvAdikR^itasvarUpa\-anavasthAnaM nivartate | ataH sukhitvaduHkhitvAdi\-visheSha\-adhyAropasApekShA eva muktiH | bandha\-Aropa\-abhAve muktiH api na apekShitA eva | na khalu nigaDabandha\-abhAve nigaDamuktiH AvashyakI bhavati | yadi duHkhitvAdibandhaH nAsti tadA bandhanivR^ittirUpamokShaH api nAsti eva | paramAtmani yasya kasyachit vAstAvikatva\-asambhavAt | ataH bandhabhrAntinivR^ittimAtre mokShaH api vyAvahArikaH eva | na khalu bandhaH bhrAntimatva\-avidyAvatva\-tad\-abhAvAbhyAM AtmasvabhAvasya kashchit visheShaH shakyate vaktum | sarvadA tasya nirvisheShachaitanya\-ekarasasvabhAvatvAt | ataH bandhamukti\-atItaM sukhasvarUpaM Atmavastu eva paramapadaM iti bhagavatA upadiShTam | taduktaM \- \ldq{}na nirodho na chotpattiH na baddho na cha sAdhakaH | na mumukShurna vai muktaH ityeShA paramArthatA || iti ki~ncha jIvanmuktaH videhamuktavyavahAraH api aj~nakalpita eva na paramArthaH | svasvAbhAvika\-AtmalAbharUpe j~nAnaphale muktibhedavisheShasya api asambhavAt | nApi j~nAnodaye jAte videhatApattiH | svavirodhi\-aMshasya eva j~nAnena bAdhitatvAt | j~nAna\-adhikabalasya prArabdhakarmaNaH phalatvAt dehadhAraNasya tasya cha upajIvyatvena j~nAna\-aviruddhatvAt | upAdAnabhUtanidrAnAshe api svapnasaMskArasya ki~nchit kAlaM anuvR^ittivad aj~nAnanAshe api yAvat prArabdhaM dehAdipratibhAsa upapannaH eva | sa cha chitravyAghra iva dR^ishyamAnaH kautukAya eva na bandhAya bhavati | kathaM iti chet ? sadehapratibhAsAt cha anya\-aj~najanadR^iShTyA eva na tu svadR^iShTyA bhavati | svanishchayena tu svayaM videhaH eva bhavati | ataH svarUpa\-avasthiteH samatve jIvanmukti\-videhamuktyoH svadR^iShTyA bhedakalpanA\-asambhavAt | ataH na anayoH sva\-anubhavataH visheShaH | nanu bhoktR^itva\-abhoktR^itvakR^itaH visheShaH tayoH syAt | prArabdhabhogArthatvAt dehasthiteH iti chet | na | bhoktR^itva\-abhimAnena bhogAsvAdane bhogakR^itaH visheShaH syAt | na tu asa~Nga\-udAsIna\-AtmaikAtmyaM gatasya viduShaH abhimAnaleshaH api sambhAvayituM shakyate | viduShA kriyamANaH sarvavyavahAraH api kartR^itvAdi\-abhimAnashUnyaH iti na anarthAya | vyavahArakAle api svarUpa\-prachyuti asambhavAt | sarvabhedavyavahArakalpake aj~nAne vinaShTe j~nAnamAtraparisheShe same sati jIvanmuktividehamuktyoH na aNumAtraM api svadR^iShTyA bhedaH bhavati iti anyatra vistaraH | daivikaH iti asya ayaM bhAvaH | AtmalAbhArthaM daivaM pradhAnaM pauruShaM tu apradhAnaM iti | na khalu kAryasAmAnyaM pauruShamAtreNa vA daivamAtreNa vA sid.hdhyati | pauruShasya anugrAhakatayA daivAnukUlya\-abhAve kAryaM na siddhayati adhyakShaM idaM sarveShAm | ataH eva durdaivAnAM bahushaH kR^itaprayatnAnAM api na AtmalAbhaH puruShArtho vA sid.hdhyati | tatra ko hetuH ? daivaprAtikUlyaM eva iti nishchayaH | daivapauruShayoH bhUyAn vivAdaH dR^ishyate vAdinAM pradhAnatve | bhagavataH shrIramaNasya tu daivapauruSha\-ubhayasammelanena eva puruShArthaH sid.hdhyet iti matam | \ldq{}mAnasaM tu kiM mArgaNe kR^ite\rdq{} iti Arabhya \ldq{}kiM svarUpamityAtmadarshane\rdq{} iti etAvat paryantaM pauruShaprayatnarUpa\-AtmavichArakramaH kathitaH | avasAne cha daivaM kathitaM iti ubhayasammilitatvaM bhagavataH mataM iti shliShyate eva | ataH eva yogIshvareNa shrIyAj~navalkyena api evaM uktam | \ldq{}daive puruShAkAre cha kAryasiddhiH vyavasthitA\rdq{} iti | ataH manyAmahe maharSheH mataM eva bahumataM sarveShAM iti | tachcha daivaM prAktanaM karma vA prAktanaM pauruShaM vA kAlayadR^ichChAniyati\-AdirUpaM vA navagrahAdirUpaM vA yathAtathA bhavatu | na tadvisheShesu AgrahaH | parantu adR^iShTasahitena dR^iShTaprayatnena eva puruShArthalAbhaH mumukShUNAM iti | athavA daivaM aruNAchaleshvarashaktipAtaH | tataH tatsampannaH daivikaH svayaM eva bhagavAn shrIramaNaH | ahaM iva anyaH api evaM Ishvara\-anugrahAt tatpadaM ashnute iti | anyathA mAnuShANAM \ldq{}tribhirkraNavA (avarodhaH) jAyata\rdq{} iti shrutau devAdi R^iNitvashravaNAt \ldq{}tasmAt eShAM tannapriyaM yat etat manuShyAH vidyuH iti shrutau cha devakR^itavidyA\-vighnapratipAdanAt kR^ito.api pauruShaprayatnaH viphalaH eva bhavet | shrutiH api Aha \- \ldq{}yamevaiSha vR^iNute tena labhyaH tasyaiSha AtmA vivR^iNute tanUM svAm | \rdq{} \ldq{}yasya deve parA bhaktiH yathA deve tathA gurau | tasyaite kathitAhyarthAH prakAshante mahAtmanaH || \rdq{} ityAdinA | iha iti lokAntaraprApyatvaM vyavachChinatti | \ldq{}iha chedashakadboddhuM prAk sharIrasya visrasaH | \rdq{} \ldq{}iha ched avedIt atha satyamasti | \rdq{} \ldq{}IshvarAnugrahAdeva puMsAM advaitavAsanA | mahAmayakR^itatrANA dvitrANAM upajAyate || \rdq{} ityAdi vachanAt | vindati iti anena puruShArtha\-bhAginaH puruShasya daurlabhyaM dyotayati | \ldq{}bahUnAM janmanAmante\,\rdq{} \ldq{}anekajanmasaMsiddhaH\rdq{} \ldq{}manuShyANAM sahasreShu\rdq{} ityAdi vachanAt | tasmAt sarvalAbhottamalAbhaM uta AtmalAbhArthaM pUrvoktapauruShaprayatnena saha daivAnugraha api AsAdanIyaH iti bhagavad\-upadeshasAraH | parisamAptaH samastashAstrArthasArasa~NgrahabhUta upadeshasAraH | atha idAnIM sva\-uktArthe mumukShUNAM vishvAsaM abhivardhayituM upadeshasArasya asya Agamasa.npradAyaparishuddhiM ante bhagavAn varNayati\- ahamapetakaM nijavibhAnakam | mahadidaM tapo ramaNavAgiyam || 30|| ahamiti | ahamA ahamtvena apetakaM varjitaM kartR^itva\-abhimAnarahitaM ityarthaH | nirahambhAvasahajabrahmasthitikaM iti yAvat | ataH eva nijavibhAnakaM nijaM svIyaM AtmIyaM na anyApekShaM vibhAnaM pratibhAnaM sphuraNaM iti yAvat | sahaja\-Atmasthitau svayaM eva sphuritaM iti bhAvaH | daivikatapaH prabhAvaprAptatvaM Aha | \ldq{}mahadidaM tapaH\rdq{} iti | mahat brahma tadviShayakaM tadrUpaM vA idam\-antaraM yat tapaH j~nAnamayaM tapaH sA eva iyaM grantharUpA ramaNavAk | ramaNasya vAk vAkyaM upadeshaH ityarthaH | nirahambhAva\-Atmasahajasthiti\-j~nAnataporUpaH ayaM shrIramaNa\-upadeshasAraH ityarthaH | ahamapetakaM iti anena buddhipUrvakatvanirAsaH | nijavibhAnakaM iti anena svayampratibhAna\-vedasamatvaM abhimatam | \ldq{}mahadidaM tapa\rdq{} iti svIyakaThinatapassampAditatvaM anAyAsalakShaNaj~nAnamayatvaM mumukShUpAdeyaj~nAnavichAra\-sAra\-sa~NgraharUpatvaM iti evaM AdikaM sUchitam | ramaNavAk iti anena mumukShUNAM AtmasamatAsampAdakaM iti dhvanitam | upadeshasArAkhya\-upaniShad\-draShTuH maharSheH nAmadheya\-ullekhanaM cha iti sarvaM ramaNIyam | jayanti ramaNAchAryaM pAdapAthobjareNavaH | virajaskA virAjante yachChiraskA narAlayaH || 1|| anviShya khinnau vidhimAyavau yat mahodyamenApi mahaH purastham || 1|| tadeva yaM shaktinipAtadambhAt vavre svayaM taM ramaNaM vR^iNImaH || 2|| yatkR^ipAlavamAtreNa tIrNo.asmi bhavasAgaram | shrIgurUn ramaNAbhikhyAn praNato.asmi shiva~NkarAn || 3|| kvachaitatgranthagAmbhIryaM kva me mandamanIShitA | tathApi asyAH kR^itermUlaM ramaNIyanirIkShaNam || 4|| jAgratsvapnasuShuptyatItamakhilAdhiShThAnamAbhyantaraM pratyak brahma rasAyanaM sukhadhanaM pUrNaM paraM pAvanam | svAtmajyotiranAdimadhya nidhanaM mAyAvihInaM shivaM sarvaj~naM hR^idi me chakAstu satataM saMsAravichChittaye || 5|| muktiM siShAdhayiShatAM avanAya nR^INAM AnandabodhamaguNaM svamapAsya rUpam | bhAntaM gurorbhuvanama~NgalavigraheNa shoNAchalaika nilayaM ramaNaM natAsmaH || 6|| nirdoShaM nirguNaM vastu lokesminnopalabhyate | ato me sAhasaM santaH sahantAM snigdhachetasaH || 7|| yaj~neshamakhiputreNa jagadIshvarashAstriNA | kR^itrA sAdhumude bhUyAt vyAkhyA tattvasubodhinI || 8|| iti bhagavachChrImadramaNamaharSheH upadeshasArasya i~nchikkaullaigrAmavAsinA yaj~neshamakhisUnunA\, abhayAmbAgarbhasambhavena shAstraratnAkara\, AtmavidyAbhUShaNa\, vidyAla~NkAra birudAla~NkR^itena jagadIshvarashAstriNA kR^itA tattvabodhinyAkhyA vyAkhyA samAptA | hR^idayakamalavAsine shrImate ramaNAya namaH | ## Encoded and proofread by Swamini Tattvapriyananda tattvapriya3108 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}