% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 16 vaagabhinaye kaavyalakShaNo % File name : natya16.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Latest update : May 26, 2005 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 16 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 16 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha ShoDasho.adhyAyaH vibhUShaNaM chAkSharasaMhatishcha shobhAbhimAnau guNakIrtanaM cha | protsAhanodAharaNe niruktaM guNAnuvAdo.atishayashcha hetuH || 1|| sArUpyamithyAdhyavasAyasiddhi padochchayAkrandamanorathAshcha | AkhyAnayA~nchApratiShedhapR^ichChA dR^iShTAntanirbhAsanasaMshayAshcha || 2|| AshIH priyoktiH kapaTaH kShamA cha prAptishcha pashchAttapanaM tathaiva | arthAnuvR^ittirhyupapattiyuktI kAryo.anunItiH paridevanaM cha || 3|| ShaTtriMshadetAni hi lakShaNAni proktAni vai bhUShaNasaMmitAni | kAvyeShu bhAvArthagatAni tajGYaiH samyag prayojyAni yathArasaM tu || 4|| ala~NkArairguNaishchaiva bahubhiH samala~NkR^itam | bhUShaNairiva vinyastaistad bhUShaNamiti smR^itam || 5|| yatrAlpairakSharaiH shliShTairvichitramupavarNyate | tamapyakSharasa~NghAtaM vidyAllakShaNasaMGYitam || 6|| siddhairarthaissamaM kR^itvA hyasiddho.arthaH prasAdhyate | yatra shlakShNavichitrArthA sA shobhetyabhidhIyate || 7|| dhAryamANastu bahubhirvachanaiH kAryayuktibhiH | na yaH paryavatiShTheta so.abhimAnastu saMGYitaH || 8|| kIrtyamAnairguNairyatra vividhArthasamudbhavaiH | doShA na parikathyante tajGYeyaM guNakIrtanam || 9|| loke guNAtiriktAnAM bahUnAM yatra nAmabhiH | eko.abhishabdyate yastu viGYeyaM guNakIrtanam || 10|| utsAhajananaiH spaShTairarthairopamyasaMshrayaiH | prasiddhairupagUDhaM cha GYeyaM protsAhanaM budhaiH || 11|| yatraikasyApi shabdasya darshanAtsubahUnyapi | yAnti siddhimanuktAni tadudAharaNaM smR^itam || 12|| niruktaM dvividhaM proktaM tathyaM chAtathyameva vA | siddhiprasAdhitaM tathyamatathyaM chAprasAdhitam || 13|| guNAnuvAdo hInAnAmuttamairupamAkR^itaH | uttamArthavisheSho yaH sa chApyatishayaH smR^itaH || 14|| bahUnAM bhAShamANAnAmekasyArthavinirNayAt | siddhopamAnavachanaM heturityabhisaMGYitaH || 15|| apadeshastu parokSho yasmAdutpadyate.anukaraNena | lakShaNasamAnakaraNAt sArUpyaM tattu nirdeshyam || 16|| abhUtapUrvairyatrArthaistulyasyArthasya nirNayaH | sa mithyAdhyavasAyastu prochyate kAvyalakShaNe || 17|| bahUnAM tu pradhAnAnAM madhye yannAma kIrtyate | ekArthasAdhanakR^itaM sA siddhiriti kIrtyate || 18|| guNairbahubhirekArthaiH padairyaH samprashasyate | padochchayaM tu tadvidyAnnAnArthagrathanAtmakam || 19|| AtmabhAvamupanyasya parasAdR^ishyayuktibhiH | tIvrArthabhAShaNaM yatsyAdAkrandaH sa tu kIrtitaH || 20|| hR^idayasthasya bhAvasya suspaShTArthapradarshanam | anyApadeshakathanairmanoratha iti smR^itaH || 21|| apR^iShTairathavA pR^iShTairnirNayaH kriyate tu yaH | AkhyAnamiti tajGYeyaM lakShaNaM nATakAshrayam || 22|| Adau yatkrodhajananamante harShapravardhanam | yattu priyaM punarvAkyaM sA yA~nchA parikIrtitA || 23|| kAryeShu viparIteShu yadi ki~nchit pravartate | nivAryate cha kAryajGYaiH pratiShedhaH prakIrtitaH || 24|| yatrAkArodbhavairvAkyairAtmAnamathavA param | pR^ichChannivAbhidhatte.arthaM sA pR^ichChetyabhisaMGYitA || 25|| vidvAn pUrvopalabdhau yatsamatvamupapAdayet | nidarshanakR^itastajGYaiH sa dR^iShTAnta iti smR^itaH || 26|| anekayuktimadvAkyamanekArthaprasAdhakam | anekavAkyasaMyuktaM tannirbhAsanamuchyate || 27|| apariGYAtatattvArthaM yatra vAkyaM samApyate | so.anekatvAdvichArANAM saMshayaH parikIrtitaH || 28|| yatra shAstrArthasampannAM manorathasamudbhavAm | aprArthanIyAmanyAM vA vidustAmAshiShaM budhAH || 29|| Adau yat krodhajananamante harShapravardhanam | tat priyaM vachanaM GYeyamAshIrvAdasamanvitam || 30|| ChalayuktyA tvanyeShAmabhisandhAnAbhibhAvakaMkapaTam | dvitriprayogayukto viGYeyaH kapaTasa~NghAtaH || 31|| durjanodAhR^itai rUkShaiH sabhAmadhye.atitADitaH | akrodhaH krodhajananairvAkyairyaH sA kShamA bhavet || 32|| dR^iShTvaivAvayavaM ka~nchidbhAvo yatrAnumIyate | prAptiM tAmabhijAnIyAllakShaNaM nATakAshrayam || 33|| akAryaM sahasA kR^itvA.akR^itvA kAryamathApi vA | santApo manaso yastu pashchAttApaH prakIrtitaH || 34|| prashrayeNArthasaMyuktaM yatparasyAnuvartanam | snehAddAkShiNyayogAdvA sAnuvR^ittistu saMGYitA || 35|| prAptAnAM yatra doShANAM kriyate shamanaM punaH | sA GYeyA hyupapattistu lakShaNaM nATakAshrayam || 36|| sAdhyate yo.arthasambandho mahadbhiH samavAyataH | parasparAnukUlyena sA yuktiH parikIrtitA || 37|| yatrApasArayan doShaM guNamarthena yojayet | guNAbhivAdaM doShAn vA kAryaM tallakShaNaM viduH || 38|| apUrvakrodhajanitamaparAdhaM pramR^ijya yat | sevArthaM madhuraM vAkyamanunItiH prakIrtitA || 39|| doShairyadanyanAmoktaiH prasiddhArthaiH prayojayet | anyatrArthena sambaddhaM GYeyaM tat paridevanam || 40|| upamA rUpakaM chaiva dIpakaM yamakaM tathA | ala~NkArAstu viGYeyA chatvAro nATakAshrayAH || 41|| yatki~nchit kAvyabandheShu sAdR^ishyenopamIyate | upamA nAma sA GYeyA guNAkR^itisamAshrayA || 42|| ekasyaikena sA kAryA hyanekenAthavA punaH | anekasya tathaikena bahUnAM bahubhistathA || 43|| tulyaM te shashinA vaktramityekenaikasaMshrayA | shashA~Nkavat prakAshante jyotIMShIti bhavettu yA || 44|| ekasyAnekaviShayA sopamA parikIrtitA | shyenabarhiNabhAsAnAM tulyArthamiti yA bhavet || 45|| ekasya bahubhiH sAmyAdupamA nATakAshrayA | bahUnAM bahubhirGYeyA ghanA iva gajA iti || 46|| prashaMsA chaiva nindA cha kalpitA sadR^ishI tathA | yA ki~nchitsadR^ishI GYeyA sopamA pa~nchadhA budhaiH || 47|| prashaMsA yathA \- dR^iShTvA tu tAM vishAlAkShIM tutoSha manujAdhipaH | munibhiH sAdhitAM kR^ichChrAt siddhiM mUrtimatImiva || 48|| nindA yathA \- sA taM sarvaguNairhInaM sasvaje karkashachChavim | vane kaNTakinaM vallI dAvadagdhamiva drumam || 49|| kalpitA yathA \- kSharanto dAnasalilaM lAlAmantharagAminaH | mata~NgajA virAjante ja~NgamA iva parvatAH || 50|| sadR^ishI yathA \- yattvayAdya kR^itaM karma parichittAnurodhinA | sadR^ishaM tattavaiva syAdatimAnuShakarmaNaH || 51|| ki~nchitsadR^ishI yathA \- sampUrNachandravadanA nIlotpaladalekShaNA | mattamAta~NgagamanA samprApteyaM sakhI mama || 52|| upamAyA budhairete bhedA GYeyAH samAsataH | sheShA ye lakShaNairnoktAste grAhyAH kAvyalokataH || 53|| nAnAdhikaraNArthAnAM shabdAnAM sampradIpakam | ekavAkyena saMyuktaM taddIpakamuchyate || 54|| prasR^itaM madhuraM chApi guNaiH sarvairala~NkR^itam | kAvye yannATake viprAstaddIpakamiti smR^itam || 55|| yathA \- sarAMsi haMsaiH kusumaishcha vR^ikShA mattairdvirephaishcha saroruhANi | goShThIbhirudyAnavanAni chaiva tasminnashUnyAni sadA kriyante || 56|| svavikalpena rachitaM tulyAvayavalakShaNam | ki~nchitsAdR^ishyasampannaM yadrUpaM rUpakaM tu tat || 57|| nAnAdravyAnurAgAdyairyadaupamyaguNAshrayam | rUpanirvarNanAyuktaM tadrUpakamiti smR^itam || 58|| yathA \- padmAnanAstAH kumudaprahAsA vikAsinIlotpalachArunetrAH | vApIstriyo haMsakulairnaH svanadbhirvirejuranyonyamivAhvayantyaH || 59|| shabdAbhyAsastu yamakaM padAdiShu vikalpitam | visheShadarshana~nchAsya gadato me nibodhata || 60|| pAdAntayamakaM chaiva kA~nchIyamakameva cha | samudgayamakaM chaiva vikrAntayamakaM tathA || 61|| yamakaM chakravAlaM cha sandaShTayamakaM tathA | padAdiyamaka~nchaiva hyAmreDitamathApi cha || 62|| chaturvyavasita~nchaiva mAlAyamakameva cha | etAdR^ishavidhaM GYeyaM yamakaM nATakAshrayam || 63|| chaturNAM yatra pAdAnAmante syAtsamamakSharam | tadvai pAdAntayamakaM viGYeyaM nAmato yathA || 64|| dinakShayAt saMhR^itarashmimaNDalaM divIva lagnaM tapanIyamaNDalam | vibhAti tAmraM divi sUryamaNDalaM yathA taruNyAH stanabhAramaNDalam || 65|| lokAnAM prabhaviShNurdaityendragadAnipAtanasahiShNuH | jayati suradaityajiShNurbhagavAnasuravaramathanakArI viShNuH || 66|| pAdasyAnte tathA chAdau syAtAM yatra same pade | tatkA~nchIyamakaM chaiva viGYeyaM sUribhiryathA || 67|| yAmaM yAmaM chandravatInAM dravatInAM vyaktAvyaktA sArajanInAM rajanInAm | phulle phulle sambhramare vAbhramare vA rAmA rAmA vismayate cha smayate cha || 68|| ardhenaikena yadvR^ittaM sarvameva samApyate | samudgayamakaM nAma tajGYeyaM paNDitairyathA || 69|| ketakIkusumapANDuradantaH shobhate pravarakAnanahastI | ketakIkusumapANDuradantaH shobhate pravarakAnanahastI || 70|| ekaikaM pAdamutkramya dvau pAdau sadR^ishau yadi | vikrAntayamakaM nAma tadviGYeyamidaM yathA || 71|| sa pUrvaM vAraNo bhUtvA dvishR^i~Nga iva parvataH | abhavaddantavaikalyAdvishR^i~Nga iva parvataH || 72|| pUrvasyAntena pAdasya parasyAdiryadA samaH | chakravachchakravAlaM tu viGYeyaM nAmato yathA || 73|| tulyAtpAdadvayAdantyAdekenAdiryadA samaH | sarvatra chakravAlantu tadviGYeyaM budhairyathA || 74|| shailA yathA shatrubhirAhatA hatA hatAshcha bhUyastvanupu~Nkhapu~NkhagaiH | khagaishcha sarvairyudhi sa~nchitAshchitA\- shchitAdhirUDhA nihitAstalaistalaiH || 75|| Adau dvau yatra pAdau tu bhavetAmakShare samau | sandaShTayamakaM nAma viGYeyaM tadbudhairyathA || 76|| pashya pashya ramaNasya me guNAn yena yena vashagAM karoti mAm | yena yena hi sameti darshanaM tena tena vashagAM karoti mAm || 77|| Adau pAdasya tu yatra syAt samAveshaH samAkSharaH | pAdAdiyamakaM nAma tadviGYeyaM budhairyathA || 78|| viShNuH sR^ijati bhUtAni viShNuH saMharate prajAH | viShNuH prasUte trailokyaM viShNurlokAdhidaivatam || 79|| pAdasyAntaM padaM yatra dvirdvirekamihochyate | GYeyamAmreDitaM nAma yamakaM tatra sUribhiH || 80|| vijR^imbhitaM niHshvasitaM muhurmuhuH kathaM vidheyaM smaraNaM pade pade | yathA cha te dhyAnamidaM punaH puna\- rdhuvaMgatA te rajanI vinA vinA || 81|| sarve pAdAH samA yatra bhavanti niyatAkSharAH | chaturvyavasitaM nAma tadviGYeyaM budhairyathA || 82|| vAraNAnAmayameva kAlo vAraNAnAmayameva kAlaH | vAraNAnAmayameva kAlo vAraNAnAmayameva kAlaH || 83|| nAnArUpaiH svarairyuktaM yatraikaM vya~njanaM bhavet | tanmAlAyamakaM nAma viGYeyaM paNDitairyathA || 84|| lalI balI halI mAlI khelI mAlI salI jalI | khalo balo.abalo mAlI musalI tvAbhirakShatu || 85|| asau hi rAmA rativigrahapriyA rahaHpragalbhA ramaNaM manogatam | ratena rAtriM ramayet pareNa vA na chedudeShyattaruNaH paro ripuH || 86|| na puShkarAkShaH kShatajokShitAkShaH kSharatkShatevyaH kShatajaMdurIkShaH | kShatairgavAkShairiva saMvR^itAGYaH sAkShAt sahasrAkSha ivAvabhAti || 87|| ebhirarthakriyApekShaiH kAryaM kAvyaM tu lakShaNaiH | ataH paraM pravakShyAmi kAvye doShAn guNAMstathA || 88|| gUDhArthamarthAntaramarthahInaM bhinnArthamekArthamabhiplutArtham | nyAyAvapetaM viShamaM visandhi shabdachyutaM vai dasha kAvyadoShAH || 89|| paryAyashabdAbhihataM gUDhArthamabhisaMGYitam | avarNyaM varNyate yatra tadarthAntaramiShyate || 90|| arthahInaM tvasambaddhaM sAvasheShArthameva cha | bhinnArthamabhiviGYeyamasabhyaM grAmyameva cha || 91|| vivakShito.anya evArtho yatrAnyArthena bhidyate | bhinnArthaM tadapi prAhuH kAvyaM kAvyavichakShaNAH || 92|| avisheShAbhidhAnaM yat tadekArthamiti smR^itam | abhiplutArthaM viGYeyaM yat padena samasyate || 93|| nyAyAdapetaM viGYeyaM pramANaparivarjitam | vR^ittabhedo bhavedyatra viShamaM nAma tadbhavet || 94|| anupashiShTashabdaM yat tadvisandhIti kIrtitam | shabdachyuta~ncha viGYeyamashabdasvarayojanAt || 95|| ete doShAstu viGYeyAH sUribhirnATakAshrayAH | guNA viparyayAdeShAM mAdhuryaudAryalakShaNAH || 96|| shleShaH prasAdaH samatAsamAdhirmAdhuryamojaH padasaukumAryam | arthasya cha vyaktirudAratA cha kAntishcha kAvyasya guNA dashaite || 97|| IpsitenArthajAtena sambaddhAnAM parasparam | shliShTatA yA padAnAM hi shleSha ityabhidhIyate || 98|| vichAragahanaM yatsyAt sphuTa~nchaiva svabhAvataH | svataH supratibaddha~ncha shliShTaM tat parikIrtyate || 99|| apyanukto budhairyatra shabdo.artho vA pratIyate | sukhashabdArthasaMyogAt prasAdaH parikIrtyate || 100|| nAtichUrNapadairyuktA na cha vyarthAbhidAyibhiH | durbodhanaishcha na kR^itA samatvAt samatA matA || 101|| anyonyasadR^ishA yatra tathA hyanyonyabhUShaNAH | ala~NkArA guNAshchaiva samAH syuH samatAM matAH || 102|| abhiyuktairvisheShastu yo.arthasyehopalakShyate | tena chArthena sampannaH samAdhiH parikIrtyate || 103|| upamAsviha dR^iShTAnAmarthAnAM yatnatastathA | prAptAnAM chAtisaMkShepAt samAdhirnirNayo yataH || 104|| bahusho yachChrutaM vAkyamuktaM vApi punaH punaH | nodvejayati yasmAddhi tanmAdhuryamiti smR^itam || 105|| samAsavadbhirvividhairvichitraishcha padairyutam | sAnusvArairudAraishcha tadojaH parikIrtyate || 106|| avagIto.api hIno.api syAdudAttAvabhAsakaH | yatra shabdArthasampattistadojaH parikIrtitam || 107|| sukhaprayojyairyachChabdairyuktaM sushliShTasandhibhiH | sukumArArthasaMyuktaM saukumAryaM taduchyate || 108|| suprasiddhAbhidhAnA tu lokakarmavyavasthitA | yA kriyA kriyate kAvye sArthavyaktiH pratIyate || 109|| yasyArthAnupraveshena manasA parikalpyate | anantaraM prayogastu sA.arthavyaktirudAhR^itA || 110|| divyabhAvaparItaM yachChR^i~NgArAdbhutayojitam | anekabhAvasaMyuktamudAratvaM prakIrtitam || 111|| anekArthavisheShairyat sUktaiH sauShThavasaMyutaiH | upetamatichitrArthaiH udAttaM tachcha kIrtyate || 112|| yanmanashshrotraviShayamAhlAdayati hInduvat | lIlAdyarthopapannAM vA tAM kAntiM kavayo viduH || 113|| yo manashshrotraviShayaH prasAdajanako bhavet | shabdabandhaH prayogeNa sa kAnta iti bhaNyate || 114|| evamete hyala~NkArA guNA doShAshcha kIrtitAH | prayogameShAM cha punarvakShyAmi rasasaMshrayam || 115|| laghvakSharaprAyakR^itamupamArUpakAshrayam | kAvyaM kAryaM tu nATyaGYaiH vIraraudrAdbhutAshrayam || 116|| gurvakSharaprAyakR^itaM bIbhatse karuNe tathA | kadAchidraudravIrAbhyAM yadAgharShaNajaM bhavet || 117|| rUpadIpakasaMyuktamAryAvR^ittasamAshrayam | shR^i~NgAre cha rase vIre kAvyaM syAnnATakAshrayam || 118|| uttarottarasaMyuktaM vIre kAvyaM tu yadbhavet | jagatyatijagatyAM vA saMkR^ityAM vApi tadbhavet || 119|| tathaiva yuddhasampheTA utkR^ityAM samprakIrtitau | karuNe shakvarI GYeyA tathaivAtidhR^itirbhavet || 120|| yadvIre kIrtitaM chChandaH tadraudre.api prayojayet | sheShANAmarthayogena chChandaH kAryaH prayoktR^ibhiH || 121|| yachChandaH pUrvamuddiShTaM viShamArdhasame samam | udAramadhuraiH shabdaistatkAryaM tu rasAnugam || 122|| shabdAnudAramadhurAn pramadAbhidheyAn nATyAshrayeShu kR^itiShu prayayeta kartum | tairbhUShitA bahu vibhAnti hi kAvyabandhAH padmAkarA vikasitA iva rAjahaMsaiH || 123|| trividhaM hyakSharaM kAryaM kavibhirnATakAshrayam | hrasvaM dIrghaM pluta~nchaiva rasabhAvavibhAvakam || 124|| ekamAtraM bhaved hrasvaM dvimAtraM dIrghamiShyate | plutaM chaiva trimAtraM syAdakSharaM svarayojanAt || 125|| smR^ite chAsUyite chaiva tathA cha paridevite | paThatAM brAhmaNAnA~ncha plutamakSharamiShyate || 126|| akArastu smR^ite kAryaM UkArashchApyasUyite | paridevite tu hAkAra OMkAro.adhyayane tathA || 127|| hrasvadIrghaplutAnIha yathAbhAvaM yathArasam | kAvyayogeShu sarveShu hyakSharANi prayojayet || 128|| chekrIDitaprabhR^itibhirvikR^itaistu shabdaiH yuktA na bhAnti lalitA bharataprayogAH | yaGYakriyeva rurucharmadhuraiH kR^itAktaiH veshyA dvijairiva kamaNDaludaNDahastaiH || 129|| mR^idulalitapadArthaM gUDhashabdArthahInaM budhajanasukhabhogyaM yuktimannR^ittayogyam | bahurasakR^itamArgaM sandhisandhAnayuktaM bhavati jagati yogyaM nATakaM prekShakANAm || 130|| anubandhaH bhUShaNAkSharasa~NghAtau shobhodAharaNe tathA | hetusaMshayadR^iShTAntAH prAptAbhiprAya eva cha || 131|| nidarshanaM niruktaM cha siddhishchAtha visheShaNam | guNAtipAtAtishayau tulyatarkaH padochchayaH || 132|| dR^iShTaM chaivopadiShTaM cha vichArastadviparyayaH | bhraMshashchAnunayo mAlA dAkShiNyaM garhaNaM tathA || 133|| arthApattiH prasiddhishcha pR^ichChA sArUpyameva cha | manorathashcha leshashcha kShobho.atha guNakIrtanam || 134|| GYeyAnyanuktasiddhishcha priyaM vachanameva cha | ShaTtriMshallakShaNAnyeva kAvyabandheShu nirdishet || 135|| ala~NkArairguNaishchaiva bahubhiH samalaMkR^itam | bhUShaNairiva chitrArthaistad bhUShaNamiti smR^itam || 136|| yatrAlpairakSharaiH shliShTairvichitramupavarNyate | tamapyakSharasa~NghAtaM vidyAllakShaNasaMGYitam || 137|| siddhairarthaiH samaM kR^itvA hyasiddho.arthaH prayujyate | yatra shliShTA vichitrArthA sA shobhetyabhidhIyate || 138|| yatra tulyArthayuktena vAkyenAbhipradarshanAt | sAdhyante nipuNairarthAstadudAharaNaM smR^itam || 139|| yat prayojanasAmarthyAt vAkyamiShTArthasAdhakam | samAsoktaM manogrAhi sa heturiti saMGYitaH || 140|| apariGYAtatattvArthaM vAkyaM yatra samApyate | anekatvAdvichArANAM sa saMshaya iti smR^itaH || 141|| sarvalokamanogrAhi yastu pakShArthasAdhakaH | hetornidarshanakR^itaH sa dR^iShTAnta iti smR^itaH || 142|| dR^iShTvaivAvayavAn kAMshchid bhAvo yatrAnumIyate | prAptiM tAmapi jAnIyAllakShaNaM nATakAshrayam || 143|| abhUtapUrvo yo.apyarthaH sAdR^ishyAtparikalpitaH | lokasya hR^idayagrAhI so.abhiprAya iti smR^itaH || 144|| yatrArthAnAM prasiddhAnAM kriyate parikIrtanam | parApekShAdyudAsArthaM tannidarshanamuchyate || 145|| niravadyasya vAkyasya pUrvoktArthaprasiddhaye | yaduchyate tu vachanaM niruktaM tadudAhR^itam || 146|| bahUnAM cha pradhAnAnAM nAma yatrAbhikIrtyate | abhipretArthasiddhyarthaM sA siddhirabhidhIyate || 147|| siddhAn bahUn pradhAnArthAn uktvA yatra prayujyate | visheShayuktaM vachanaM viGYeyaM tadvisheShaNam || 148|| guNAbhidhAnairvividhairviparItArthayojitaiH | guNAtipAto madhurairniShThurArthairbhavedatha || 149|| bahUn guNAn kIrtayitvA sAmAnyajanasambhavAn | visheShaH kIrtyate yastu GYeyaH so.atishayo budhaiH || 150|| rUpakairupasAbhirvA tulyArthaiH suprayojitaiH | apratyakShArthasaMsparshastulyatarkaH prakIrtitaH || 151|| bahUnAM cha prayuktAnAM padAnAM bahubhiH padaiH | uchchayaH sadR^ishArtho yaH sa viGYeyaH padochchayaH || 152|| yathAdeshaM yathAkAlaM yathArUpaM cha varNyate | yatpratyakShaM parokShaM vA dR^iShTaM tadvarNato.api vA || 153|| parigR^ihya tu shAstrArthaM yadvAkyamabhidhIyate | vidvanmanoharaM svantamupadiShTaM taduchyate || 154|| pUrvAshayasamAnArthairapratyakShArthasAdhanaiH | anekopAdhisaMyukto vichAraH parikIrtitaH || 155|| vichArasyAnyathAbhAvastathA dR^iShTopadiShTayoH | sandehAtkalpyate yastu sa viGYeyo viparyayaH || 156|| vAchyamarthaM parityajya dR^iShTAdibhiranekadhA | anyasminneva patanAdiha bhraMshaH sa iShyate || 157|| ubhayoH prItijanano viruddhAbhiniviShTayoH | arthasya sAdhakashchaiva viGYeyo.anunayo budhaiH || 158|| IpsitArthaprasiddhyarthaM kIrtyate yatra sUribhiH | prayojanAnyanekAni sA mAletyabhisaMGYitA || 159|| hR^iShTaiH prasannavadanairyatparasyAnuvartanam | kriyate vAkyacheShTAbhistaddAkShiNyamiti smR^itam || 160|| yatra saMkIrtayan doShaM guNamarthena darshayet | guNAtipAtAd doShAdvA garhaNaM nAma tadbhavet || 161|| arthAntarasya kathane yatrAnyo.arthaH pratIyate | vAkyamAdhuryasampannA sArthApattirudAhR^itA || 162|| vAkyaiH sAtishayairuktA vAkyArthasya prasAdhakaiH | lokaprasiddhairbahubhiH prasiddhiriti kIrtitA || 163|| yatrAkArodbhavairvAkyairAtmAnamathavA param | pR^ichChyate chAbhidhatte.arthaM sA pR^ichChetyabhisaMGYitA || 164|| dR^iShTashrutAnubhUtArthakathanAdisamudbhavam | sAdR^ishyaM kShobhajananaM sArUpyamiti saMGYitam || 165|| hR^idayasthasya vAkyasya gUDhArthasya vibhAvakam | anyApadeshaiH kathanaM manoratha iti smR^itaH || 166|| yadvAkyaM vAkyakushalairupAyenAbhidhIyate | sadR^ishArthAbhiniShpattyAH sa lesha iti kIrtitaH || 167|| paradoShairvichitrArthairyatrAtmA parikIrtyate | adR^iShTo.apyanyo.api vA kashchit sa tu kShobha iti smR^itaH || 168|| loke guNAtiriktAnAM guNAnAM yatra nAmabhiH | eko.api shabdyate tattu viGYeyaM guNakIrtanam || 169|| prastAvenaiva sheSho.arthaH kR^itsno yatra pratIyate | vachanena vinAnuktasiddhiH sA parikIrtitA || 170|| yatprasannena manasA pUjyaM pUjayituM vachaH | hR^iShTaprakAshanArthaM tu sA priyoktirudAhR^itA || 171|| etAni kAvyasya cha lakShaNAni ShaTtriMshaduddeshanidarshanAni | prabandhashobhAkaraNAni tajGYaiH samyak prayojyAni rasAyanAni || 172|| iti bharatIye nATyashAstre vAgabhinaye kAvyalakShaNo nAma ShoDasho.adhyAyaH | ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}