% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 15 Chandovichitirnaama % File name : natya15.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Latest update : April 20, 2005 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 15 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 15 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha pa~nchadasho.adhyAyaH ChandAMsyevaM hi yAnIha mayoktAni dvijottamAH | vR^ittAni teShu nATye.asmin prayojyAni nibodhata || 1|| Adye punarantye dve dve guruNI chet | sA syAttanumadhyA gAyatrasamutthA || 2|| yathA \- saMtyaktavibhUShA bhraShTA~njananetrA | hastArpitagaNDA kiM \? tvaM tanumadhyA || 3|| laghugaNa Adau bhavati chatuShkaH | guruyugamantye makarakashIrShA || 4|| yathA \- svayamupayAntaM bhajasi na kAntam | bhayakari kiM \? tvaM makarakashIrShA || 5|| ekamAtraM ShaTke syAd dvitIyaM pAde | khyAtarUpA vR^itte sA mAlinI nAmnA || 6|| ShaDakSharakR^ite pAde laghu yatra dvitIyakam | sheShANi tu gurUNi syurmAlinI sA matA yathA || 7|| snAnagandhAdhikyairvastrabhUShAyogaiH | vyaktamevAsau tvaM mAlinI prakhyAtA || 8|| dvitIyaM pa~nchamaM chaiva laghu yatra pratiShThitam | sheShANi cha gurUNi syurmAlatI nAma sA yathA || 9|| shobhate baddhayA ShaTpadAviddhayA | mAlatImAlayA mAninI lIlayA || 10|| dvitIyaM cha chaturthaM cha pa~nchamaM cha yadA laghu | yasyAH saptAkShare pAde GYeyA sA tUddhatA yathA || 11|| sau trikau yadi pAde hyantimashcha gakAraH | uShNigutthitapAdA uddhatA khalu nAmnA || 12|| dantakR^intakR^itAstraM vyAkulAlakashobham | shaMsatIva tavAsyaM nirdayaM ratayuddham || 13|| Adau dve nidhane chaiva guruNI yatra vai sadA | pAde saptAkShare GYeyA nAmnA bhramaramAlikA || 14|| pAde pAde niviShTau samyagvirachitau tsau | antye yadi gakAraH sA tu bhramaramAlA || 15|| yathA \- nAnAkusumachitre prApte surabhimAse | eShA bhramati mattA kAnte bhramaramAlA || 16|| AdyaM tR^itIyamantyaM cha pa~nchamaM saptamaM tathA | gurUNyaShTAkShare pAde siMhalekheti sA yathA || 17|| jAtu yasya gau na , pAde saMsthitaH samasvarUpe | tAmanuShTubAshrayasthAM vAvadanti siMhalekhAm || 18|| yattvayA hyanekabhAvaishcheShTitaM rahaH sugAtri | tanmano mama praviShTaM vR^ittamadya siMhalekham || 19|| chaturthaM cha dvitIyaM cha ShaShThamaShTamameva cha | gurUNyaShTAkShare pAde yatra tanmattacheShTitam || 20|| yadA tu jAtparau ralau gakAra eva cha sthitaH | anuShTubudbhavaM tadA vadanti mattacheShTitam || 21|| yathA \- charAvaghUrNitekShaNaM vilambitAkulAlakam | asaMsthitaiH padaiH priyA karoti mattacheShTitam || 22|| aShTAkSharakR^ite pAde sarvANyeva bhavanti hi | gurUNi yasminsA nAmnA vidyunmAleti kIrtitA || 23|| mau gau chAntyau yasyAH pAde pAdasyAnte vichChedashcha | sA chAnuShTupChandasyuktA nityaM sadbhirvidyunmAlA || 24|| sAmbhobhArairAnAnadbhiH shyAmAmbhodairvyApte vyomni | AdityAMshuspardhinyeShA dikShu bhrAntA vidyunmAlA || 25|| pa~nchamaM saptamaM chAntyaM guru pAde.aShTake tathA | ChandoGYairGYeyametattu vR^ittaM chittavilAsitam || 26|| smitavashaviprakAshairdashanapadairamIbhiH | varatanu pUrNachandraM tava mukhamAvR^iNoti || 27|| navAkSharakR^ite pAde trINi syurnaidhanAni cha | gurUNi yasyAH sA nAmnA GYeyA madhukarI yathA || 28|| ShaDiha yadi laghUni syurnidhanagatamakArashchet | budhajanabR^ihatIsaMsthA bhavati madhukarI nAmnA || 29|| kusumitamabhipashyantI vividhatarugaNaishChannam | vanamatishayagandhADhyaM bhramati madhukarI hR^iShTA || 30|| dashAkSharakR^ite pAde trINyAdau trINi naidhane | yasyA gurUNi sA GYeyA pa~NktirutpalamAlikA || 31|| trINyAdau yadi hi gurUNi syushchatvAro yadi laghavo madhye | pa~NktAvantagatamakAraH syAdviGYeyA kuvalayamAlAkhyA || 32|| yathA \- asmiMste shirasi tadA kAnte vaiDUryasphaTikasuvarNADhye | shobhAM svAM na vahati tAM baddhA sushliShTA kuvalayamAleyam || 33|| dvitIyaM cha chaturthaM cha ShaShTamaShTamameva cha | hrasvaM dashAkShare pAde yatra sA shikhisAriNI || 34|| jau trikau hi pAdagau tu yasya gau cha saMshritau tathA samau stau | pa~NktiyogasupratiShThitA~NgI sA mayUrasAriNIti nAmnA || 35|| yathA \- naiva te.asti saMgamo manuShyairnApi kAmabhogachihnamanyat | garbhiNIva dR^ishyase hyanArye kiM mayUrasAriNI tvamevam || 36|| AdyaM chaturthamantyaM cha saptamaM dashamaM tathA | gurUNi traiShTubhe pAde yatra syurdodhakaM tu tat || 37|| bhau tu bhagAviti yasya gaNAH syuH syAchcha yatistrichaturbhirathA.asmin | traiShTubhameva hi tatkhalu nAmnA dodhakavR^ittamiti pravadanti || 38|| yathA \- praskhalitAprapadapravichAyaM mattavighUrNitagAtravilAsam | pashya vilAsini ku~njarametaM dodhakavR^ittamayaM prakaroti || 39|| Adau dvau pa~nchamaM chaivApyaShTamaM naidhanaM tathA | guruNyekAdashe pAde yatra tanmoTakaM yathA || 40|| eSho.ambudatulyanisvanaravaH kShIvaH skhalamAnavilambagatiH | shrutvA ghanagarjitamadritaTe vR^ikShAn pratimoTayati dviradaH || 41|| navamaM saptamaM ShaShThaM tR^itIyaM cha bhavellaghu | sarvAsvavasthAsu cha kAmatantre yogyAsi kiM vA bahunendravajrA || 43|| ebhireva tu saMyuktA laghubhistraiShTubhI yadA | upendravajrA viGYeyA laghvAdAviha kevalam || 44|| priye shriyA varNavisheShaNena smitena kAntyA sukumArabhAvaiH | amI guNA rUpaguNAnurUpA bhavanti te kiM tvamupendravajrA || 45|| AdyaM tR^itIyamantyaM cha saptamaM navamaM tathA | gurUNyekAdashe pAde yatra sA tu rathoddhatA || 46|| kiM tvayA subhaTa dUravarjitaM nAtmano na suhR^idAM priyaM kR^itam | yatpalAyanaparAyaNasya te yAti dhUliradhunA rathoddhatA || 47|| yathA \- kiM tvayA kumatisa~NgayA sadA nAGYayeva suhR^idAM priyaM kR^itam | yad gR^ihAdvachanaroShakampitA yAti tUrNamabalA rathoddhatA || 48|| AdyaM tR^itIyamantyaM cha saptamaM dashamaM guru | yasyAstu traiShTubhe pAde viGYeyA svAgatA hi sA || 49|| yathA \- adya me saphalamAyatanetre jIvitaM madanasaMshrayabhAvam | AgatAsi bhavanaM mama yasmAtsvAgataM tava varoru niShIda || 50|| ShaShThaM cha navamaM chaiva laghunI traiShTubhe yadi | gurUNyanyAni pAde tu sA GYeyA shAlinI yathA || 51|| duHshIlaM vA nirguNaM vAparaM vA loke dhairyAdapriyaM na bravIShi | tasmAchChIlaM sAdhuhetoH suvR^ittaM mAdhuryAtsyAtsarvathA shAlinI tvam || 52|| tR^itIyaM chaiva ShaShThaM cha navamaM dvAdashaM tathA | gurUNi jAgate pAde yatra tattoTakaM bhavet || 53|| yadi so.atra bhavettu samudrasamastriShu chApi tathA niyamena yatiH | satataM jagatIvihitaM hi tataM gaditaM khalu toTakavR^ittamidam || 54|| yathA \- kimidaM kapaTAshrayadurviShahaM bahushAThyamatholbaNarUkShakatham | svajanapriyasajjanabhedakaraM nanu toTakavR^ittamidaM kuruShe || 55|| AdyaM tR^itIyamantyaM cha pa~nchamaM ShaShThameva cha | tathopAntyaM jagatyAM cha guru chetkumudaprabhA || 56|| yau trikau tathA nyau yadi khalu pAde ShaDbhireva varNairyadi cha yatiH syAt | nityasaMniviShTA jagatividhAne nAmataH prasiddhA kumudanibhA sA || 57|| yathA \- manmathena viddhA salalitabhAvA nR^ittagItayogA pravikasitAkShI | nindyamadya kiM tvaM vigalitashobhA chandrapAdayuktA kumudavatI cha || 58|| matAntare \- yadi khalu pAde nyau trikau yathA yau yatirapi varNaiH ShaDbhireva chetsyAt | jagatividhAne nityasaMniviShTA kumudanibhA sA nAmataH prasiddhA || 59|| yathA \- kumudanibhA tvaM kAmabANaviddhA kimasi natabhrUH shItavAtadagdhA | mR^idunalinIvApANDuvaktrashobhA kathamapi jAtA hyagrataH sakhInAm || 60|| dvAdashAkSharake pAde saptamaM dashamaM laghu | Adau pa~nchAkSharachChedashchandralekhA tu sA yathA || 61|| vaktraM saumyaM te padmapatrAyatAkSham kAmasyAvAsaM sunAsochchaprahAsam | kAmasyApIdaM kAmamAhartukAmaM kAnte kAntyA tvaM chandralekheva bhAsi || 62|| tR^itIyamantyaM navamaM pa~nchamaM cha yadA guru | dvAdashAkSharake pAde yatra sA pramitAkSharA || 63|| yathA \- smitabhAShiNI hyachapalAparuShA nibhR^itApavAdavimukhI satatam | api kasyachidyuvatirasti sukhA pramitAkSharA sa hi pumA~njayati || 64|| dvitIyamantyaM dashamaM chaturthaM pa~nchamAShTame | gurUNi dvAdashe pAde vaMshasthA jagatI tu sA || 65|| yadi trikau jtau bhavatastu pAdatastathaiva cha jrAvavasAnasaMsthitau | tadA hi vR^ittaM jagatIpratiShThitaM vadanti vaMshasthamitIha nAmataH || 66|| na me priyA tvaM bahumAnavarjitAM priyaM priyA te paruShAbhibhAShiNI | tathA cha pashyAmyahamadya vigrahaM dhruvaM hi vaMshasthagatiM kariShyati || 67|| chaturthamantyaM dashamaM saptamaM cha yadA guru | bhaveddhi jAgate pAde tadA syAddhariNaplutA || 68|| paruShavAkyakashAbhihitA tvayA bhayavilokanapArshvanirIkShaNA | varatanuH pratataplutasarpaNairanukaroti gatairhariNaplutam || 69|| saptamaM navamaM chAntyamupAntyaM cha yadA guru | dvAdashAkSharake pAde kAmadatteti sA yathA || 70|| karajapadavibhUShitA yathA tvaM sudati dashanavikShatAdharA cha | gatirapi charaNAvalagnamandA tvamasi mR^iganibhAkShi kAmadattA || 71|| AdyaM chaturthaM dashamaM saptamaM cha yadA laghu | pAde tu jAgate yasyA aprameyA tu sA yathA || 72|| na te kAchidanyA samA dR^ishyate strI nR^iloke vishiShTA guNairadvitIyaiH | trilokyAM guNajGYAn samAhR^itya sarvAn jagatyaprameyAsi sR^iShTA vidhAtrA || 73|| dvitIyaM pa~nchamaM chaiva hyaShTamekAdashe yathA | pAde yatra laghUni syuH padminI nAma sA yathA || 74|| rAstrikAH sAgarAkhyA niviShTA yadA syAt trike cha trike yuktarUpA yatiH | sanniviShTA jagatyAstatassA budhair nAmatashchApi saMkIrtyate padminI || 75|| dehatoyAshayA vaktrapadmojjvalA netrabhR^i~NgAkulA dantahaMsasmitA | keshapAshachChadA chakravAkastanI padminIva priye bhAsi me sarvadA || 76|| phullapadmAnanA tvaM dvirephekShaNA keshapatrachChadA chakravAkastanI | pItatoyAvalI baddhakA~nchIguNA padminIva priye bhAsi nIre sthitA || 77|| Adau ShaT dashamaM chaiva pAde yatra laghUnyatha | sheShANi tu gurUNi syurjAgate puTasaMGYitA || 78|| yadi charaNaniviShTau nau tathA myau yatividhirapi yuktyAShTAbhiriShTaH | bhavati cha jagatIsthaH sarvadAsau ya iha hi puTavR^ittaM nAmatastu || 79|| upavanasalilAnAM bAlapadmairbhramaraparabhR^itAnAM kaNThanAdaiH | madanamadavilAsaiH kAminInAM kathayati puTavR^ittaM puShpamAsaH || 80|| dvitIyAntye chaturthaM cha navamaikAdashe guru | vichChedo.atijagatyAM tu chaturbhiH sA prabhAvatI || 81|| kathaM nvidaM kamalavishAlalochane gR^ihaM dhanaiH pihitakare divAkare | achintayantyabhinavavarShavidyutastvamAgatA sutanu yathA prabhAvatI || 82|| trINyAdAvaShTamaM chaiva dashamaM naidhanadvayam | gurUNyatijagatyAM tu tribhishChedaiH praharShiNI || 83|| bhAvasthairmadhurakathaiH subhAShitaistvaM sATopaskhalitavilambitairgataishcha | shobhADhyairharasi manAMsi kAmukAnAM suvyaktaM hyatijagatI praharShiNI cha || 84|| ShaShThaM cha saptamaM chaiva dashamaikAdashe laghu | trayodashAkShare pAde GYeyaM mattamayUrakam || 85|| vidyunnaddhAH sendradhanura~njitadehA vAtoddhUtAH shvetavalAkAkR^itashobhAH | ete meghA garjitanAdojjvalachihnAH prAvR^iTkAlaM mattamayUrAH kathayanti || 86|| Adau dve chaturthaM chaiva chAShTamaikAdashe guru | antyopAntye cha shakvaryA vasantatilakA yathA || 87|| chitrairvasantakusumaiH kR^itakeshahastA | sragdAmamAlyarachanA suvibhUShitA~NgI | nAnAvasantakavibhUShitakarNapAshA sAkShAdvasantatilakeva vibhAti nArI || 88|| pa~nchAdau shakvarI pAde gurUNi trINi naidhane | pa~nchAkSharAdau cha yatirasaMbAdhA tu sA yathA || 89|| yathA \- mAnAlokaGYaH sutabalakulashIlADhyo yasminsammAnaM na sadR^ishamanu pashyeddhi | gachChettaM tyaktvA drutagatiraparaM desham kIrNA nAnArthairavaniriyamasaMbAdhA || 90|| chatvAryAdau gurUNi syurdashamaikAdashe tathA | antyopAntye cha shakvaryAH pAde tu sharabhA yathA || 91|| eShA kAntA vrajati lalitA vepamAnA gulmaishchChannaM vanamabhinavaiH sampraviddham | hA hA kaShTaM kimidamiti no vedmi mUDho vyaktaM kAnte sharabhalalitAntvaM karoShi || 92|| adau ShaT dashamaM chaiva laghu chaiva trayodasham | yatrAtishakvare pAde GYeyA nAndImukhI tu sA || 93|| yathA \- na khalu tava kadAchitkrodhatAmrAyatAkShaM bhrukuTivalitabha~NgaM dR^iShTapUrvaM mayAsyam | kimiha bahubhiruktairyA mamechChA hR^idisthA tvamasi madhuravAkyA devi nAndImukhIva || 94|| AdyaM chaturthaM ShaShThaM cha naidhanaM cha yadA guru | ShoDashAkSharake pAde yatrebhalalitaM tu tat || 95|| bhrau yadi nAshcha nityamiha virachitacharaNaH gashcha tathA vai bhavati nidhanamupagataH | syAdapi chAShTimeva yadi satatamanugataM tatkhalu vR^ittamagravR^iShabhagajavilasitam || 96|| kAlatoyadharaiH sudhIradhanapaTupaTaharavaiH sarjakadambanIpakuTajakusumasurabhiH | kandalasendragopakarachitamavanitalaM vIkShya karotyasau vR^iShabhagajavilasitam || 97|| AdyAtparANi vai pa~ncha dvAdashaM satrayodashaH | antyopAntye cha dIrghANi lalitapravaraM hi tat || 98|| yadA ymau pAdasthau bhavata iha chetstau tathA gau tathA ShaDbhishchAnyairyatirapi cha varNairyathA syAt | tadapyaShTau nityaM samanugatamevoktamanyaiH prayogaGYairvR^ittaM pravaralalitaM nAmatastu || 99|| yathA \- nakhAlIDhaM gAtraM dashanakhachitaM choShThagaNDaM shiraH puShponmishraM pravilulitakeshAlakAntam | gatiH khinnA cheyaM vadanamapi saMbhrAntanetram aho shlAghyaM vR^ittaM pravaralalitaM kAmacheShTam || 100|| AdyAtparANi pa~nchAtha dvAdashaM satrayodasham | antyaM saptadashe pAde shikhariNyAM gurUNi cha || 101|| chaturbhistasyaiva pravaralalitasya trikagaNaiH yadA lau gashchAnte bhavati charaNe.atyaShTigadite | yadA ShaDbhishchChedo bhavati yadi mArgeNa vihitaH tadA vR^itteShveShA khalu shikhariNI nAma gaditA || 102|| yathA \- mahAnadyA bhogaM pulinamiva bhAti te jaghanaM tathAsyaM netrADhyaM bhramarasahitaM pa~Nkajamiva | gatirmandA cheyaM sutanu tava cheShTA sulalitA stanAbhyAM tAbhyAM tvaM shikhariNi supInAsi vanite || 103|| yatra pa~ncha laghUnyAdau trayodashachaturdashe | ShoDashaikAdashe chaiva tatsyAdvR^iShabhacheShTitam || 104|| yadi hi charaNe nsau slau gaH kramAdviniveshitAH yadi khalu yatiH ShaDbhirvarNairstathA dashabhiH punaH | yadi vihitaM syAdatyaShTiH prayogasukhAshrayaM vR^iShabhalalitaM vR^ittaM GYeyaM tathA hariNIti vA || 105|| yathA \- jaladhararavaM shrutvA shrutvA madochChrayadarpito vilikhitamahIshR^i~NgAkShepairvR^iShaiH pratinardya cha | svayuvativR^ito goShThAdgoShThaM prayAti cha nirbhayo vR^iShabhalalitaM chitraM vR^ittaM karoti cha shAdvale || 106|| chatvAryAdau cha dashamaM guru yatra trayodashaM chaturdashaM tathAntye dve chaikAdashamathApi cha || 107|| yadA saptadashe pAde sheShANi cha laghUnyatha| bhavanti yasminsA GYeyA shrIdharI nAmato yathA || 108|| mo bhnau cha syushcharaNarachitAstau gurU cha praviShTA shChedaH shiShTo yadi cha dashabhiH syAttathAnyaishchaturbhiH | atyaShTau cha pratiniyamitA varNataH spaShTarUpA sA viGYeyA dvijamunigaNaiH shrIdharI nAmatastu || 109|| snAnaishchUrNaiH sukhasurabhibhirgandhavAsaishcha dhUpaiH puShpaishchAnyaiH shirasi rachitairvastrayogaishcha taistaiH | nAnAratnaiH kanakakhachitaira~NgasaMbhogasaMsthai rvyaktaM kAnte kamalanilayA shrIdharIvAtibhAsi || 110|| AdyaM chaturthaM ShaShThaM cha dashamaM naidhanaM guru | tadvaMshapatrapatitaM dashabhiH saptabhiryatiH || 111|| yathA eSha gajo.adrimastakataTe kalabhaparivR^itaH krIDati vR^ikShagulmagahane kusumabhiranate | megharavaM nishamya muditaH pavanajavasamaH sundari vaMshapatrapatitaM punarapi kurute || 112|| dvitIyamantyaM ShaShThaM chApyaShTamaM dvAdashaM tathA | chaturdashaM pa~nchadashaM pAde saptadashAkShare || 113|| bhavanti yatra dIrghANi sheShANi cha laghUnyatha | vilambitagatiH sA tu viGYeyA nAmato yathA || 114|| yadA dviruditau hi pAdamabhisaMshritau jsau trikau tathaiva cha punastayornidhanamAshritau yau lagau | tadaShTiratipUrvikA yatirapi svabhAvAdyathA vilambitagatistadA nigaditA dvijairnAmataH || 115|| yathA \- vighUrNitavilochanA pR^ithuvikIrNahArA punaH pralambarashanA chalatskhalitapAdamandaklamA | na me priyamidaM janasya bahumAnarAgeNa ya nmadena vivashA vilambitagatiH kR^itA tvaM priye || 116|| pa~nchAdau pa~nchadashakaM dvAdashaikAdashe guru | chaturdashaM tathAntye dve chitralekhA dhR^itau smR^itA || 117|| yathA nAnAratnADhyairbahubhiradhikaM bhUShaNaira~NgasaMsthai rnAnA gandhADhyairmadanajanakaira~NgarAgairvichitraiH | keshaiH snAnADhyaiH kusumabharitairvastrarAgaishcha taistaiH kAnte saMkShepAt kimiha bahunA chitralekheva bhAsi || 118|| antyaM saptadashaM chaiva ShoDashaM sachaturdasham | trayodashaM dvAdashaM cha ShaShThamaShTamameva cha || 119|| trINyAdau cha gurUNi syuryasmiMstvekonaviMshake | pAde laghUni sheShANi shArdUlakrIDitaM tu tat || 120|| msau jsau tau guru cha prayoganiyatA yasminniviShTAstrikA AdyA chAntyayatishchatustrikayutA GYeyA parA saptabhiH | nityaM yatpadamAshritA hyatidhR^itirnityaM kavInAM priyaM tajGYeyaM khalu vR^ittajAtinipuNaiH shArdUlavikrIDitam || 121|| yathA \- nAnAshastrashataghnitomarahatAH prabhraShTasarvAyudhAH nirbhinnodarapAdabAhuvadanA nirNAshitAH shatravaH | dhairyotsAhaparAkramaprabhR^itibhistaistairvichitrairguNaiH vR^ittaM te ripughAti bhAti samare shArdUlavikrIDitam || 122|| tAvattvaM vijitendriyaH shubhamate sarvAtmanA pratyahaM dAne shIlavidhau cha yojaya manaH svargApavargApaham | yAvad vyAdhijarAprachaNDanakharo vyAyatsaTAbhirbhR^ishaM mR^ityuste na karoti jIvitamR^igaiH shArdUlavikrIDitam || 123|| chatvAryAdau cha ShaShThaM cha saptamaM sachaturdasham | tathA pa~nchadashaM chaiva ShiDashaM naidhanaM tathA || 124|| etAni cha gurUNi syuH sheShANi tu laghUnyatha | pAde yatra kR^itau GYeyA nAmnA suvadanA tu sA || 125|| mrau mnau ybhau lgau cha samyagyadi cha virachitAH pAde kramavashAt vichChedaH saptabhiH syAtpunarapi cha yatiH saptAkSharakR^itA | yadyeShA saMshritA syAtkR^itimapi cha punaH shliShTAkSharapadA vidvadbhirvR^ittajAtau tata iha gaditA nAmnA suvadanA || 126|| yathA \- netre lIlAlasAnte kamaladalanibhe bhrUchApavinate raktoShThaM pInamadhyaM samasahitaghanAH snigdhAshcha dashanAH | karNAvaMsapralambau chibukamapi nataM ghoNA suruchirA vyaktaM tvaM martyaloke varatanu vihitAsyekA suvadanA || 127|| chatvAryAdau tathA ShaShThaM saptamaM cha chaturdasham | aShTAdashaM saptadashaM tathA pa~nchadashaM punaH || 128|| antyopAntye gurUNyatra laghUnyanyAni sarvadA | ekaviMshatike pAde sragdharA nAma sA yathA || 129|| mrau mnau yau yashcha samyagyadi hi virachitAH syustrikAH pAdayoge varNaiH pUrvopadiShTairyatirapi cha punaH saptabhiH saptabhiH syAt | vR^ittaM samyagyadi syAtprakR^itimanugataM tattvavidbhiH pradiShTaM viGYeyaM vR^ittajAtau kavijanadayitA sragdharA nAmatastu || 130|| yathA \- chUtAshokAravindaiH kuravakatilakaiH karNikAraiH shirIShaiH punnAgaiH pArijAtairvakulakuvalayaiH kiMshukaiH sAtimuktaiH | etairnAnAprakAraiH bahulasurabhibhirviprakIrNaishcha taistaiH vAsantaiH puShpavR^indairnaravara vasudhA sragdharevAdya bhAti || 131|| chaturthamAdyaM ShaShThaM cha dashamaM dvAdashaM tathA | ShoDashAShTAdashe chaiva naidhanaM cha gurUNyatha || 132|| dvAviMshatyakShare pAde sheShANi cha laghUnyatha | bhavanti yatra tajGYeyaM bhadrakaM nAmato yathA || 133|| bhrau charaNe yadA viniyatau trikau kramavashAdathAtikR^itividhau nrau cha tataH paraM cha ruchirAvanantarakR^itau nagAvapi punaH | tachcha dashAShTavarNarachitA chaturShvapi tathA yatishcha satataM bhadrakavR^ittameva khalu nATyayogakushalairbudhairnigaditam || 134|| utplutamekahastacharaNaM dvitIyakararechitaM vaMshamR^ida~NgavAdyamadhuraM vichitrakaraNAnugaM bahuvidham | bhadrakametadadya subhage vidagdhagaticheShTitaiH sulalitaiH nR^ityasi vibhramAkulapadaM viviktarasabhAvitaM shashimukhi || 135|| antyamekonaviMshaM cha saptamaM satrayodasham | ekAdashaM saptadashaM pa~nchamaM cha gurUNyatha || 136|| sheShANi cha laghUni syurvikR^ityAshcharaNe budhaiH | vR^ittaM tadashvalalitaM viGYeyaM nAmato yathA || 137|| yadi cha nakAra AdirachitaH pade virachito.anta eva lagau yadi cha nabhau tridhA cha nihitau krameNa khalu madhyAvapi tathA | yadi cha samAshritaM hi vikR^itiM yatishcha dashabhistathaikasahitaiH tata iha kIrtitaM munigaNairvishuddhacharitaistadashvalalitam || 138|| vividhatura~NganAgarathayodhasa~NkulamalaM balaM samuditaM sharashatashaktikuntaparidhAsiyaShTivitataM bahupraharaNam | ripushatamuktashastraravabhItasha~NkitabhaTaM bhayAkuladishaM kR^itamabhivIkShya saMyugamukhe samarpitaguNaM tvayAshvalalitam || 139|| ShaDAdAvaShTamaM chaiva hyekAdashachaturdashe | viMshaM saptadashaM chaiva trayoviMshaM tathaiva cha || 140|| etAni cha laghUni syuH sheShANyatha gurUNi cha | chaturviMshatike pAde meghamAleti sA yathA || 141|| yadi khalu charaNasthitau nau trikau kR^itikAravyAstathA rAH syuH kramAt | bhavati yadi yatistathA saptabhiH saptabhi striShvato.anyA yatiH pa~ncha vidyAttathA || 142|| pavanabalasamAhR^itA tIvragambhIranAdA balAkAvalImekhalA kShitidharasadR^ishochcharUpA mahAnIladhUmA~njanAbhAmbugarbhodbhavA | surapatidhanurujjvalAbaddhakakShyA taDiddyotasannAhapaTTIjvalA gaganatalavisAriNI prAvR^iShaNyA dR^iDhaM meghamAlAdhikaM shobhate || 143|| AdyaM chaiva chaturthaM cha pa~nchamaM ShaShThameva cha | navamaM dashamaM chaiva naidhanaM cha bhavedguru || 144|| laghUnyanyAni sheShANi pAde syuH pa~nchaviMshake | vR^ittajGYaiH sA tu viGYeyA krau~nchapAdIti nAmataH || 145|| bhmau yadi pAde sbhAvapi cheShTAvabhikR^itirapi cha hi yadi khalu vihitA nAshcha samudrAH syurviniviShTA yadi cha khalu guru bhavati nidhanagatam | pa~nchabhirAdau ChedamupetA punarapi yatiriha yadi khalu dashabhiH krau~nchapadeyaM vR^ittavidhAne suragaNapitR^igaNamunigaNavihitA || 146|| yaH kila dAkShaM vidrutasomaM kratuvaramachamasamapagatakalashaM pAtitayUpaM kShiptachaShAlaM vichayanamasamidhamapashukacharukam | kArmukamuktenAshu chakAra vyapagatasuragaNapitR^igaNamiShuNA nityamasau te daityagaNAriH pradahatu makhamiva ripugaNamakhilam || 147|| yA kapilAkShI pi~NgalakeshI kaliruchiranudinamanunayakaThinA dIrghatarAbhiH sthUlasirAbhiH parivR^itavapuratishayakuTilagatiH | Ayataja~NghA nimnakapolA laghutarakuchayugaparigatahR^idayA sA parihAryA krau~nchapadA strI dhruvamiha niravadhisukhamabhilaShatA || 148|| aShTAvAdau gurUNi syustathA chaikonaviMshakam | ekaviMshaM cha viGYeyaM chaturviMshaM sanaidhanam || 149|| etAni guru saMkhyAni sheShANi cha laghUnyatha | ShaDviMshatyakShare pAde tadbhuja~NgavijR^imbhitam || 150|| yasyAM mau to nAH strau nityaM praticharaNamatha gaditakAstrikA hyanupUrvashaH ShaDviMshatyAmekonAyAM cha yadi hi khalu yatirabhidhA chaturbhirathAShTAbhiH | pashchAdantyau lgau saMyojyau yadi bhavati manujadayitAM samAshritamutkR^itiM nAmnA vR^ittaM loke khyAtaM kavivadana vikasanaparaM bhuja~NgavijR^imbhitam || 151|| yathA \- rUpopetAM devaiH sR^iShTAM samadagaja vilasitagatiM nirIkShya tilottamAM prAdakShiNyAtprAptAM draShTuM bahuvadana machalanayanaM shiraH kR^itavAn hariH | dIrghaM nishvasyAntargUDhaM stanavadana jaghanaruchirAM nirIkShya tathA punaH pR^iShThe nyastaM devendreNa pravaramaNi kanakavalayaM bhuja~NgavijR^imbhitam || 152|| daNDakaM nAma viGYeyamutkR^iteradhikataram | meghamAlAdikaM tatsyAnnau chAdau kAguhA trikAH || 153|| yathA \- muditajanapadAkulA sphItasasyAkarA bhUtadhAtrI bhavantaM samabhyarchati dviradakaraviluptahintAlatAlIvanAstvAM namasyanti vindhyAdayaH parvatAH | sphuTitakalashAshuktinigIrNamuktA phalairUrmihastairnamasyanti vaH sAgarAH muditajalacharAkulAH samprakIrNamalAH kIrtayantIva kIrtiM mahAnimnagAH || 154|| etAni samavR^ittAni mayoktAni dvijottamAH | viShamArdhasamAnAM tu punarvakShyAmi lakShaNam || 155|| yatra pAdAstu viShamA nAnAvR^ittasamudbhavAH | grathitAH pAdayogena tad vR^ittaM viShamaM smR^itam || 156|| dvau samaM dvau cha viShamau vR^itte.ardhaviShame tathA | sarvapAdaishcha viShamairvR^ittaM viShamamuchyate || 157|| hrasvAdyamatha dIrghAdyaM dIrghaM hrasvamathApi vA | yugmojaviShamaiH pAdaiH vR^ittamardhasamaM bhavet || 158|| pAde siddhe samaM siddhaM viShamaM sArvapAdikam | dvayorardhasamaM vidyAdeSha Chedastu pAdataH || 159|| ChedAstu ye mayA proktA samavR^ittavikalpitaH | trikairviShamavR^ittAnAM sampravakShyAmi lakShaNam || 160|| naidhane.anyatarasyAM vai prathame pAda iShyate | dvitIye charaNe cha syAdityanuShTup samAsataH || 161|| sau gau tu prathame pAde srau lgau chApi dvitIyake | yugme.ardhaviShame pAde GYeyA pathyA tu sA trikaiH || 162|| priyadaivatamitrAsi priyasaMbandhibAndhavA | priyadAnaratA pathyA dayite tvaM priyAsi me || 163|| mrau gau tu prathame pAde ysau lgau cha dvitIyake | pAde bhau lgau tR^itIye cha chaturthe tu tasau lagau || 164|| naivAchAro na te mitraM na saMbandhiguNapriyA | sarvathA sarvaviShamA pathyA na bhavasi priye || 165|| ayujorlakShaNaM hyetadviparItaM tu yatra cha | pathyA hi viparItA sA viGYeyA nAmato yathA || 166|| kR^itena ramaNasya kiM sakhi roSheNa te.apyartham | viparItA na pathyAsi tvaM jaDe kena mohitA || 167|| chaturthAdakSharAdyatra trilaghu syAdayuktataH | anuShTupchapalA sA tu viGYeyA nAmato yathA || 168|| na khalvasyAH priyatamaH shrotavyaM vyAhR^itaM sakhyA | nAradasya pratikR^itiH kathyate chapalA hIyam || 169|| vipulA tu yuji GYeyA laghutvAtsaptamasya tu | sarvatra saptamasyaiva keShAMchidvipulA yathA || 170|| saMkShiptA vajramadhye hi hemakumbhanibhastanI | vipulAsi priye shroNyAM pUrNachandranibhAnane || 171|| ga~Ngeva meghopagame AplAvitavasundharA | kUlavR^ikShAnArujantI sravantI vipulA balAt || 172|| AgatA meghasamaye bhIru bhIrukulodgate | ekarAtrau paragR^ihaM chorI bandhanamarhasi || 173|| evaM vividhayogAstu pathyApAdA bhavanti hi | yugmojaviShamaiH pAdaiH sheShairanyaistrikairyathA || 174|| gurvantakaH sarvalaghustriko nityaM hi neShyate | prathamAdakSharAdyatra chaturthAtprAglaghuH smR^itaH || 175|| pathyApAdaM samAsthApya trINyante tu gurUNyatha | bhavanti pAde satataM budhaistadvakramiShyate || 176|| dantakShatAdharaM subhru jAgaraglAnanetraM cha | ratisaMbhogakhinnaM te darshanIyataraM vaktram || 177|| ityeShA sarvaviShamA nAmato.anuShTubuchyate | tadvidAM matavaiShamyaM trikAdakSharatastathA || 178|| pAde ShoDashamAtrAstu gAthAMshakavikalpitAH | chaturbhiraMshakairGYeyA vR^ittaGYairvAnavAsikA || 179|| asaMsthitapadA suvihvalA~NgI madaskhalitacheShTitairmanoGYA | kva yAsyasi varoru suratakAle viShamA kiM vAnavAsikA tvam || 180|| sjau sgau cha prathame pAde tathA chaiva tR^itIyake | ketumatyAM gaNAH proktAH bhrau ngau gashcha sadA budhaiH || 181|| sphuritAdharaM chakitanetraM raktakapolamambujadalAkSham | kimidaM ruShApahR^itashobhaM ketumatIsamaM vada mukhaM te || 182|| vaktrasyAparapUrvasya chAdau nau ro lagau trikAH | najau rajau dvitIye cha sheShAgraM punareva tu || 183|| prathame cha tR^itIye nau ralau gashcha prakIrtitaH | gaNAshchAparavaktre tu najau jrau dvichaturthayoH || 184|| sutanu jalaparItalochanaM jaladaniruddhamivendumaNDalam | kimidamaparavaktrameva te shashivadane.adya mukhaM parA~Nmukham || 185|| nau yau tu prathame pAde njau jrau gashcha tathApare | yatra tatpuShpitAgrA syAdyadi sheShaM tu pUrvavat || 186|| pavanabalavidhUtachArushAkhaM pramuditakokilakaNThanAdaramyam | madhukaraparigIyamAnashabdaM varatanu pashya vanaM supuShpitAgram || 187|| sjau slau chAdau yathA nsau jgau bhnau jlau gashcha tathA punaH | sjau sjau gashcha trikA hyete udgatAyAH prakIrtitAH || 188|| tava romarAjiratibhAti sutanu madanasya ma~njarI | nAbhikamalavivarotpatitA bhramarAvalIva kusumAtsamudgatA || 189|| sjau slau cha tato nsau jgau nau sau cheti tR^itIyake | sjau sjau gashcha chaturthe tu lalitAyA gaNAH smR^itAH || 190|| lalitAkulabhramitachAru vasanakarachArupallavA | pravikasitakamalakAntimukhI pravibhAsi devI suratashramAturA || 191|| evametAni vR^ittAni samAni viShamANi cha | nATakAdyeShu kAvyeShu prayoktavyAni sUribhiH || 192|| santyanyAnyapi vR^ittAni yAnyuktAnIha piNDashaH | na cha tAni prayojyAni na shobhAM janayanti hi || 193|| yAnyataH pratiShiddhAni gItake tAni yojayet | dhruvAyoge tu vakShyAmi teShAM chaiva vikalpanam || 194|| vR^ittalakShaNamevaM tu samAsena mayoditam | ata UrdhvaM pravakShyAmi hyAryANAmapi lakShaNam || 195|| pathyA cha vipulA chaiva chaShalA mukhato.aparA | jaghane chapalA chaiva AryAH pa~ncha prakIrtitAH || 196|| AsAM tu sampravakShyAmi yatimAtrAvikalpanam | lakShaNaM niyamaM chaiva vikalpaguNasaMshrayam || 197|| yatishChedastu viGYeyashchaturmAtro gaNaH smR^itaH | dvitIyAntyau yujau pAdAvayujau tvaparau smR^itau || 198|| gurumadhyavihInastu chaturgaNasamanvitaH | ayuggaNo vidhAtavyo yuggaNastu yathepsitaH || 199|| ShaShTho vai dvivikalpastu naidhano hyekasaMsthitaH | pashchAdardhe tu ShaShThaH syAdekamAtrastu kevalaH || 200|| dvivikalpastu ShaShTho yo gurumadhyo bhavettu saH | tathA sarvalaghushchaiva yatisaMGYAsamAshritA || 201|| dvitIyAdilaghurGYeyaH saptame pa~nchame yatiH | prathamAdirathAntye cha pa~nchame vA vidhIyate || 202|| gaNeShu triShu pAdasya yasyAH pathyA tu sA bhavet | atashcha vipulAnyA tu viGYeyA yatilakShaNA || 203|| ayujaH sarvaguravo gurumadhyA gaNA yujaH | yasyAH syuH pAdayoge tu viGYeyA chapalA hi sA || 204|| triMshadAdye tu viGYeyAH saptaviMshatishchApare | ubhayorardhayorGYeyo mAtrApiNDo vibhAgashaH || 205|| triMshattasyAshcha yadi syuretAni dviguNAni tu | trINyakSharANi chAnyAni nyasya saMkhyAvibhAgashaH || 206|| etAni laghusaMGYAni nirdiShTAni samAsataH | sarveShAM chaivamAryANAmakSharANAM yathAkramam || 207|| ardhAShTamagaNArdhA cha savavAryA prakIrtitA | ShaShThashcha dvivikalpastu naidhane hyekasaMsthitaH || 208|| pashchAdvA yo gaNaH ShaShTha ekamAtraH sa uchyate | dvivikalpastu yaH ShaShTho gurumadhyo bhavettu saH || 209|| yathA sarvalaghushchaiva yatiH saMkhyAsamAshritA | sA dvitIyA dvilaghukA saptame prathame yatiH || 210|| gurumadhyavihInastu chaturgaNasamanvitaH | ayuggaNo vidhAtavyaH yuggaNastu sa eva cha || 211|| prathamatR^itIyau pAdau dvAdashamAtrau bhavettu sA pathyA | vipulAnyA khalu gaditA pUrvoditalakShaNopetA || 212|| pathyA yathA \- raktamR^idupadmanetrA sitadIrghabahulamR^idukeshI | kasya tu pR^ithumR^idujaghanA tanubAhvaM sodarI pathyA || 213|| vipulA yathA \- vipulajaghanavadanastananayanaistAmrAdharoShThakaracharaNaiH | AyatanAsAgaNDairlalATakarNaiH shubhA kanyA || 214|| dvitIyashcha chaturthashcha gurumadhyagato bhavet | ubhayorardhayoryatra viGYeyA chapalA yathA || 215|| udbhaTagAminI paruShabhAShiNI kAmachihnakR^itaveShA | jAnAti mAMsayuktA surApriyA sarvatashchapalA || 216|| pUrvArdhe lakShaNaM hyetadasyAH sa cha mukhena tu | pashchimArdhe tu chapalA yasyAH sA jaghanena tu || 217|| mukhachapalA yathA \- AryAmukhe tu chapalA tathApi chAryA na me yataH sA kim | dakShA gR^ihakR^ityeShu tathA duHkhe bhavati duHkhArtA || 218|| jaghanachapalA yathA \- varamR^iganayane chapalAsi varoru shashA~NkadarpaNanibhAsye | kAmasya sArabhUte na pUrvamadachArujaghanena || 219|| ubhayorardhayoretallakShaNaM dR^ishyate yadi | vR^ittaGYaiH sA tu viGYeyA sarvatashchapalA sakhi || 220|| kAryau dvAdashamAtrau cha pAdAvAdyau tR^itIyakau | aShTAdasha dvitIyaM cha tathA pa~nchadashottamA || 221|| chatuHpa~nchaprakArANAM chatuShkANAM visheShataH | prastArayogamAsAdya bAhulyaM sampradarshayet || 222|| pa~nchapa~nchAshadAdyA tu triMshadAdyA tathaiva cha | AryA tvakSharapiNDena viGYeyAtra prayoktR^ibhiH || 223|| triMshatastvatha varNebhyo laghuvarNatrayaM bhavet | sheShANi gurusaMkhyAni hyevaM sarvatra nirdishet || 224|| sarveShAmeva chAryANAmakSharANAM yathAkramam | sarveShAM jAtivR^ittAnAM pUrvamuttarasaMkhyayA || 225|| vikalpagaNanAM kR^itvA saMkhyApiNDena nirdishet | AryAgItirathAryaiva kevalaM tvaShTabhirgaNaiH || 226|| itarArthe jaH ShaShThastu nalaghugaNa iShyate | vR^ittairevaM tu vividhairnAnAChandassamudbhavaiH | kAvyabandhAstu kartavyAH ShaTtriMshallakShaNAnvitAH || 227|| iti bharatIye nATyashAstre ChandovichitirnAma pa~nchadasho.adhyAyaH | ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}