% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 14 vaachikaabhinaye ChandovidhaanaM % File name : natya14.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Latest update : February 27, 2005 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 14 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 14 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha chaturdasho.adhyAyaH yo vAgabhinayaH prokto mayA pUrvaM dvijottamAH | lakShaNaM tasya vakShyAmi svaravya~njanasambhavam || 1|| vAchi yatnastu kartavyo nATyasyeyaM tanuH smR^itA | a~NganepathyasattvAni vAkyArthaM vya~njayanti hi || 2|| vA~NmayAnIha shAstrANi vA~NniShThAni tathaiva cha | tasmAdvAchaH paraM nAsti vAg hi sarvasya kAraNam || 3|| AgamanAmAkhyAtanipAtopasargasamAsataddhitairyuktaH | sandhivachanavibhaktyupagrahaniyukto vAchikAbhinayaH || 4|| dvividhaM hi smR^itaM pAThyaM saMskR^itaM prAkR^itaM tathA | tayorvibhAgaM vakShyAmi yathAvadanupUrvashaH || 5|| vya~njanAni svarAshchaiva sandhayo.atha vibhaktayaH | nAmAkhyAtopasargAshcha nipAtAstaddhitAstathA || 6|| etaira~NgaiH samAsaishcha nAnAdhAtusamAshrayam | viGYeyaM saMskR^itaM pAThyaM prayoga~ncha nibodhata || 7|| akArAdyAH svarA GYeyA aukArAntAshchaturdasha | hakArAntAni kAdIni vya~njanAni vidurbudhAH || 8|| tatra svarAshchaturdasha - a A i I u U R^i R^I L^i L^I e ai o au iti svarA GYeyAH || kAdIni vya~njanAni yathA - ka kha ga gha ~Na cha Cha ja jha ~na Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha ma ya ra la va sha Sha sa ha iti vya~njanavargaH | varge varge samAkhyAtau dvau varNau prAgavasthitau | aghoShA iti ye tvanye saghoShAH samprakIrtitAH || 9|| aShTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirastathA | jihvAmUlashcha dantAshcha nAsikoShThau cha tAlu cha || 10|| a ku ha visarjanIyAH kaNThyAH | i chu ya shAstAlavyAH | R^i Tu ra ShA mUrdhanyAH | L^i tu la sA dantyAH | u pUpadhmAnIyA oShThyAH | \^pa \^pha iti paphAbhyAM prAk ardhavisargasadR^ishaH upadhmAnIyaH | \^ka \^kha iti kakhAbhyAM prAk ardhavisargasadR^isho jihvamUlIyaH | e ai kaNThyatAlavyau | o au kaNThyoShThyau | vakAro dantyoShThyaH | ~Na ~na Na na mA anunAsikAH | visarjanIyaH aurasyaH ityeke | sarvavarNAnAM mukhaM sthAnamityapare | dvau dvau varNau tu vargAdyau shaShasAshcha trayo.apare | aghoShA ghoShavantastu tato.anye parikIrtitAH || 11|| ete ghoShAghoShAH kaNThyoShThyA dantyajihvAnunAsikyAH | UShmANastAlavyAH visarjanIyAshcha boddhavyAH || 12|| gagha~Na jajha~na DaDhaNa dadhana babhama tathaiva yaralavA matA ghoShAH | kakha chaCha TaTha tatha papha iti vargeShvaghoShAH syuH || 13|| kakhagagha~NAH kaNThasthAstAlusthAnAstu chaChajajha~nAH | TaThaDaDhaNA mUrdhanyAstathadadhanAshchaiva dantasthAH || 14|| paphababhamAstvoShThyAH syuH dantyA L^ilasA ahau cha kaNThasthau | tAlavyA ichuyashA syurR^iTuraShA mUrdhasthitA GYeyAH || 15|| L^iL^I dantyau oau kaNThoShThyau eaikArau cha kaNThatAlavyau | kaNThyo visarjanIyo jihvAmUlamudbhavaH kakhayoH || 16|| paphayoroShThasthAnaM bhavedukAraH svaro vivR^itaH | spR^iShTAH kAdyA mAntAH shaShasahakArAstathA vivR^itAH || 17|| antasthAH saMvR^itajAH ~Na~naNanamA nAsikodbhavA GYeyAH | UShmANashcha shaShasahAH yaralavavarNAstathaiva chAntaHsthAH || 18|| jihvAmUlIyaH \^kaH \^pa upadhmAnIyasaMGYayA GYeyaH | kachaTatapA svaritAH syuH khaChaThathaphA syuH sadA kramyAH || 19|| kaNThyorasyAn vidyAt ghajhaDhadhabhAn pAThyasamprayoge tu | vedyo visarjanIyo jihvAsthAne sthito varNaH || 20|| ete vya~njanavarNAH samAsataH saMGYayA mayA kathitAH | shabdaviShayaprayoge svarA.Nstu bhUyaH pravakShyAmi || 21|| yasmin sthAne sa samo viGYeyo yaH savarNasaMGYo.asau | ya ime svarAshchaturdasha nirdiShTAstatra vai dasha samAnAH | pUrvo hrasvaH teShAM parashcha dIrgho.avagantavyaH || 22|| itthaM vya~njanayogaiH svaraishcha sAkhyAtanAmapadavihitaiH | kAvyanibandhAshcha syurdhAtunipAtopasargAstu || 23|| ebhirvya~njanavargairnAmAkhyAtopasarganipAtaiH | taddhitasandhivibhaktibhiradhiShThitaH shabda ityuktaH || 24|| pUrvAchAryairuktaM shabdAnAM lakShaNaM samAsayogena | vistarashaH punareva prakaraNavashAt sampravakShyAmi || 25|| arthapradhAnaM nAma syAdAkhyAtaM tu kriyAkR^itam | dyotayantyupasargAstu visheShaM bhAvasaMshrayam || 26|| tatprAhuH saptavidhaM ShaTkArakasaMyutaM prathitasAdhyam | nirdeshasampradAnApadAnaprabhR^itisaMGYAbhiH || 27|| nAmAkhyAtArthaviShayaM visheShaM dyotayanti te | pR^ithaktatropasargebhyo nipAtA niyame.achyute || 28|| sampratyatItakAlakriyAdisaMyojitaM prathitasAdhyam | vachanaM nAgatayuktaM susadR^ishasaMyojanavibhaktam || 29|| pa~nchashatadhAtuyuktaM pa~nchaguNaM pa~nchavidhamidaM vApi | svAdyadhikAraguNairarthavisheShairvibhUShitanyAsam | prAtipadikArthali~NgairyuktaM pa~nchavidhamidaM GYeyam || 30|| AkhyAtaM pAThyakR^itaM GYeyaM nAnArthAshrayavisheSham | vachanaM nAmasametaM puruShavibhaktaM tadAkhyAtam || 31|| prAtipadikArthayuktAndhAtvarthAnupasR^ijanti ye svArthaiH | upasargA hyupadiShTAstasmAt saMskArashAstre.asmin || 32|| prAtipadikArthayogAddhAtuchChandoniruktayuktyA cha | yasmAnnipatanti pade tasmAtproktA nipAtAstu || 33|| pratyayavibhAgajanitAH prakarShasaMyogasatvavachanaishcha | yasmAtpUrayate.arthAn pratyaya uktastatastasmAt || 34|| loke prakR^itipratyayavibhAgasaMyogasatvavachanaishcha | tAMstAn pUrayate.arthAMsteShu yastaddhitastasmAt || 35|| ekasya bahUnAM vA dhAtorli~Ngasya vA padAnAM vA | vibhajantyarthaM yasmAt vibhaktayastena tAH proktAH || 36|| vishiShTAstu svarA yatra vya~njanaM vApi yogataH | sandhIyate pade yasmAttasmAt sandhiH prakIrtitaH || 37|| varNapadakramasiddhaH padaikayogAchcha varNayogAchcha | sandhIyate cha yasmAttasmAt sandhiH samuddiShTaH || 38|| luptavibhaktirnAmnAmekArthaM saMharatsamAso.api | tatpuruShAdikasaMGYairnirdiShTaH ShaDvidho viprAH || 39|| ebhiH shabdavidhAnairvistAravya~njanArthasaMyuktaiH | padabandhAH kartavyA nibaddhabandhAstu chUrNA vA || 40|| vibhaktyantaM padaM GYeyaM nibaddhaM chUrNameva cha | tatra chUrNapadasyeha sannibodhata lakShaNam || 41|| anibaddhapadaM ChandovidhAnAniyatAkSharam | arthApekShyakSharasyUtaM GYeyaM chUrNapadaM budhaiH || 42|| nibaddhAkSharasaMyuktaM yatichChedasamanvitam | nibaddhaM tu padaM GYeyaM pramANaniyatAtmakam || 43|| evaM nAnArthasaMyuktaiH pAdairvarNavibhUShitaiH | chaturbhistu bhavedyuktaM Chando vR^ittAbhidhAnavat || 44|| ShaDviMshatiH smR^itAnyebhiH pAdaishChandasi saMkhyayA | sama~nchArdhasama~nchaiva tathA viShamameva cha || 45|| ChandoyuktaM samAsena trividhaM vR^ittamiShyate | nAnAvR^ittiviniShpannA shabdasyaiShA tanUssmR^itA || 46|| ChandohIno na shabdo.asti na chChandashshabdavarjitam | tasmAttUbhyasaMyogo nATyasyodyotakaH smR^itaH || 47|| ekAkSharaM bhaveduktamatyuktaM dvyakSharaM bhavet | madhyaM tryakSharamityAhuH pratiShThA chaturakSharA || 48|| supratiShThA bhavet pa~ncha gAyatrI ShaD bhavediha | saptAkSharA bhaveduShNigaShTAkSharAnuShTubuchyate || 49|| navAkSharA tu bR^ihatI pa~Nktishchaiva dashAkSharA | ekAdashAkSharA triShTub jagatI dvAdashAkSharA || 50|| trayodashA.atijagatI shakvarI tu chaturdashA | atishakvarI pa~nchadashA ShoDashAShTiH prakIrtitA || 51|| atyaShTiH syAtsaptadashA dhR^itiraShTAdashAkSharA | ekonaviMshatirdhR^itiH kR^itirviMshatireva cha || 52|| prakR^itishchaikaviMshatyA dvAviMshatyAkR^itistathA | vikR^itiH syAt trayoviMshA chaturviMshA cha saMkR^itiH || 53|| pa~nchaviMshatyatikR^itiH ShaDviMshatyutkR^itirbhavet | ato.adhikAkSharaM Chando mAlAvR^ittaM tadiShyate || 54|| ChandasAM tu tathA hyete bhedAH prastArayogataH | asaMkhyeyapramANAni vR^ittAnyAhurato budhAH || 55|| gAyatrIprabhR^itittveShAM pramANaM saMvidhIyate | prayogajAni sarvANi prAyasho na bhavanti hi || 56|| vR^ittAni cha chatuShShaShTirgAyatryAM kIrtitAni tu | shataM viMshatiraShTau cha vR^ittAnyuShNihyathochyate || 57|| ShaTpa~nchAshachChate dve cha vR^ittAnAmapyanuShTubhi | shatAni pa~ncha vR^itAnAM bR^ihatyAM dvAdashaiva cha || 58|| pa~NktyAM sahasraM vR^ittAnAM chaturviMshatireva cha | traiShTubhe dve sahasre cha chatvAriMshattathAShTa cha || 59|| sahasrANyapi chatvAri navatishcha ShaDuttarA | jagatyAM samavarNAnAM vR^ittAnAmiha sarvashaH || 60|| aShTau sahasrANi shataM dvyadhikA navatiH punaH | jagatyAmatipUrvAyAM vR^ittAnAM parimANataH || 61|| shatAni trINyashItishcha sahasrANyapi ShoDasha | vR^ittAni chaiva chatvAri shakvaryAH parisaMkhyayA || 62|| dvAtriMshachcha sahasrANi sapta chaiva shatAni cha | aShTau ShaShTishcha vR^ittAni hyAshrayantyatishakvarIm || 63|| pa~nchaShaShTisahasrANi sahasrArdha~ncha saMkhyayA | ShaTtriMshachchaiva vR^ittAni hyaShTyAM nigaditAni cha || 64|| ekatriMshatsahasrANi vR^ittAnA~ncha dvisaptatiH | tathA shatasahasra~ncha ChandAMsyatyaShTisaMGYite || 65|| dhR^ityAmapi hi piNDena vR^ittAnyAkalpitAni tu | tajGYaiH shatasahasre dve shatamekaM tathaiva cha || 66|| dviShaShTishcha sahasrANi chatvAriMshachcha yogataH | chatvAri chaiva vR^ittAni samasaMkhyAshrayANi tu || 67|| atidhR^ityAM sahasrANi chaturviMshatireva cha | tathA shatasahasrANi pa~ncha vR^ittashatadvayam || 68|| aShTAshItishcha vR^ittAni vR^ittaGYaiH kathitAni cha | kR^itau shatasahasrANi dasha proktAni saMkhyayA || 69|| chatvAriMshattathA chAShTau sahasrANi shatAni cha | pa~nchaShaTsaptatishchaiva vR^ittAnAM parimANataH || 70|| tathA shatasahasrANAM prakR^itau viMshatirbhavet | sapta vai gaditAstvatra navatishchaiva saMkhyayA || 71|| sahasrANi shataM chaikaM dvipa~nchAshattathaiva cha | vR^ittAni parimANena vR^ittaGYairgaditAni tu || 72|| chatvAriMshattathaika~ncha lakShANAmatha saMkhyayA | tathA cheha sahasrANi navatishchaturuttarA || 73|| shatatrayaM samAkhyAtaM hyAkR^ityAM chaturuttaram | GYeyA shatasahasrANAmashItistryadhikA budhaiH || 74|| aShTAshIti sahasrANi vR^ittAnAM ShaT shatAni cha | aShTau chaiva tu vR^ittAni vikR^ityAM gaditAni tu || 75|| tathA shatasahasrANi saptaShaShTishcha saptatiH | sapta chaiva sahasrANi ShoDashe dve shate tathA || 76|| koTishchaiveha vR^ittAni saMkR^itau kathitAni vai | koTitraya~nchAbhikR^ityAM pa~nchatriMshadbhiranvitam || 77|| pa~nchAshadbhiH sahasraishcha chaturbhiradhikaistathA | chatuShTayaM shatAnAm cha dvAtriMshadbhiH samanvitam || 78|| ShaT koTayastathotkR^ityAM lakShANAmekasaptatiH | chatuShShaShTishatAnyaShTau sahasrANyaShTa chaiva hi || 79|| uktAdutkR^itiparyantavR^ittasaMkhyAM vichakShaNaH | etena cha vikalpena vR^itteShveteShu nirdishet || 80|| sarveShAM ChandasAmevaM vR^ittAni kathitAni vai | tisraH koTayo dasha tathA sahasrANAM shatAni tu || 81|| chatvAriMshattathA dve cha sahasrANi dashaiva tu | saptabhiH sahitAnyeva sapta chaiva shatAni cha || 82|| ShaDviMshatirihAnyAni vyAkhyAtAni samAsataH | samAni gaNanAyuktimAshritya kathitAni vai || 83|| sarveShAM ChandasAmevaM trikairvR^ittaM prayojayet | GYeyAshchAShTau trikAstatra saMGYAbhiH sthAnamachCharam || 84|| trINyakSharANi viGYeyastriko.aMshaH parikalpitaH | gurulaghvakSharakR^itaH sarvavR^itteShu nityashaH || 85|| gurupUrvo bhakAraH syAnmakAre tu gurutrayam | jakAro gurumadhyasthaH sakAro.antyagurustathA || 86|| laghumadhyasthito rephastakAro.antyalaghuH paraH | laghupUrvo yakArastu nakAre tu laghutrayam || 87|| ete hyaShTau trikAH prAGYairviGYeyA brahmasambhavAH | lAghavArthaM punaramI ChandoGYAnamavekShya cha || 88|| ebhirvinirgatAshchAnyA jAtayo.atha samAdayaH | asvarAH sasvarAshchaiva prochyante vR^ittalakShaNaiH || 89|| gurvekaM giti viGYeyaM tathA laghu liti smR^itam | niyataH padavichChedo yatirityabhidhIyate || 90|| guru dIrghaM pluta~nchaiva saMyogaparameva cha | sAnusvAravisargaM cha tathAntya~ncha laghu kvachit || 91|| gAyatryAM dvau trikau GYeyau uShNik chaikAdhikAkSharA | anuShTup dvyadhikA chaiva bR^ihatyAM cha trikAstrayaH || 92|| ekAkSharAdhikA pa~NktistriShTup cha dvyadhikAkSharA | chatustrikA tu jagatI saikAtijagatI punaH || 93|| shakvarI dvyadhikA pa~nchatrikA GYeyAtishakvarI | ekAdhikAkSharAShTishcha dvyadhikAtyaShTiruchyate || 94|| ShaTtrikAstu dhR^itiH proktA saikA chAtidhR^itistathA | kR^itishcha dvyadhikA proktA prakR^ityAM sapta vai trikAH || 95|| AkR^itistvadhikaikena dvyadhikA vikR^itistathA | aShTatrikAH saMkR^itau syAt saikA chAbhikR^itiH punaH || 96|| utkR^itirdvyadhikA chaiva viGYeyA gaNamAnataH | gurvekaM ga iti proktaM guruNI gAviti smR^itau | laghvekaM la iti GYeyaM laghunI lAviti smR^itau || 97|| sampadvirAmapAdAshcha daivatasthAnamakSharam | varNaH svaro vidhirvR^ittamiti Chandogato vidhiH || 98|| naivAtiriktaM hInaM vA yatra sampadyate kramaH | vidhAne chChandasAmeSha sampadityabhisaMGYitaH || 99|| yatrArthasya samAptiH syAt sa virAma iti smR^itaH | pAdashcha padyaterdhAtoshchaturbhAga iti smR^itaH || 100|| agnyAdidaivataM proktaM sthAnaM dvividhamuchyate | sharIrAshrayasaMbhUtaM digAshrayamathApi cha || 101|| shArIraM mantrasaMbhUtaM Chando gAyatrasaMGYitam | kruShTe madhyaM dinaM proktaM traiShTubhaM parikIrtyate || 102|| tR^itIyasavana~nchApi shIrShaNyaM jAgataM hi yat | hrasvaM dIrghaM pluta~nchaiva trividha~nchAkSharaM smR^itam || 103|| shvetAdayastathA varNA viGYeyAshChandasAmiha | tArashchaiva hi mandrashcha madhyamastrividhaH svaraH || 104|| dhruvAvidhAne chaivAsya sampravakShyAmi lakShaNam | vidhirgaNakR^itashchaiva tathaivArthakR^ito bhavet || 105|| Chandato yasya pAde syAddhInaM vA.adhikameva vA | akSharaM nichR^iditi proktaM bhUrik cheti dvijottamAH || 106|| akSharAbhyAM sadA dvAbhyAmadhikaM hInameva vA | tachChando nAmato GYeyaM svarADiti virADapi || 107|| sarveShAmeva vR^ittAnAM tajGYairGYeyA gaNAstrayaH | divyo divyetarashchaiva divyamAnuSha eva cha || 108|| gAyatryuShNiganuShTup cha bR^ihatI pa~Nktireva cha | triShTup cha jagatI chaiva divyo.ayaM prathamo gaNaH || 109|| tathAtijagatI chaiva shakvarI chAtishakvarI | aShTiratyaShTirapi cha dhR^itishchAtidhR^itirgaNaH || 110|| kR^itishcha prakR^itishchaiva hyAkR^itirvikR^itistathA | saMkR^ityabhikR^itI chaiva utkR^itirdivyamAnuShA || 111|| eteShAM ChandasAM bhUyaH prastAravidhisaMshrayam | lakShaNaM sampravakShyAmi naShTamuddiShTameva cha || 112|| prastAro.akSharanirdiShTo mAtroktashcha tathaiva hi | dvikau glAviti varNoktau mishrau chetyapi mAtrikau || 113|| guroradhastAdAdyasya prastAre laghu vinyaset | agratastu samAdeyA guravaH pR^iShThatastathA || 114|| prathamaM gurubhirvarNairlaghubhistvavasAnajam | vR^ittantu sarvaChandassu prastAravidhireva tu || 115|| gurvadhastAllaghuM nyasya tathA dvidvi yathoditam | nyasyet prastAramArgo.ayamakSharoktastu nityashaH || 116|| mAtrAsaMkhyAvinirdiShTo gaNo mAtrAvikalpitaH | mishrau glAviti viGYeyau pR^ithak lakShyavibhAgataH || 117|| mAtrAgaNo gurushchaiva laghunI chaiva lakShite | AryANAM tu chaturmAtrAprastAraH parikalpitaH || 118|| gItakaprabhR^itInAntu pa~nchamAtro gaNaH smR^itaH | vaitAlIyaM puraskR^itya ShaNmAtrAdyAstathaiva cha || 119|| tryakSharAstu trikA GYeyA laghugurvakSharAnvitAH | mAtrAgaNavibhAgastu gurulaghvakSharAshrayaH || 120|| antyAd dviguNitAdrUpAd dvidvirekaM gurorbhavet | dviguNA~ncha laghoH kR^itvA saMkhyAM piNDena yojayet || 121|| AdyaM sarvaguru GYeyaM vR^ittantu samasaMGYitam | koshaM tu sarvalaghvantyaM mishrarUpANi sarvataH || 122|| vR^ittAnAM tu samAnAnAM saMkhyAM saMyojya tAvatIm | rAshyUnAmardhaviShamAM samAsAdabhinirdishet || 123|| ekAdikAM tathA saMkhyAM Chandaso viniveshya tu | yAvat pUrNantu pUrveNa pUrayeduttaraM gaNam || 124|| samAnAM viShamANAM cha saMguNayya tathA sphuTam | rAshyUnAmabhijAnIyAdviShamANAM samAsataH || 125|| evaM kR^itvA tu sarveShAM pareShAM pUrvapUraNam | kramAnnaidhanamekaikaM pratilomaM visarjayet || 126|| sarveShAM ChandasAmevaM laghvakSharavinishchayam | jAnIta samavR^ittAnAM saMkhyAM saMkShepatastathA || 127|| vR^ittasya parimANantu ChitvArdhena yathAkramam | nyasellaghu yathA saikamakSharaM guru chApyatha || 128|| evaM vinyasya vR^ittAnAM naShToddiShTavibhAgataH | gurulaghvakSharANIha sarvaChandassu darshayet || 129|| iti ChandAMsi yAnIha mayoktAni dvijottamAH | vR^ittAnyeteShu nATye.asmin prayojyAni nibodhata || 130|| iti bharatIye nATyashAstre vAchikAbhinaye ChandovidhAnaM nAma chaturdasho.adhyAyaH | ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}