% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 9 % File name : natya09.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : dpadmakar at hotmail.com % Proofread by : dpadmakar at hotmail.com % Latest update : September 7, 2020 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 9..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 9 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha ShaShTho.adhyAyaH . atha navamo.adhyAyaH . evametachChironetrabhrunAsoShThakapolajam.h . karma laxaNasa.nyaktamupA~NgAnAM mayoditam.h .. 1.. hastorapArshvajaTharakaTIja~NghorupAdataH . laxaNaM sampravaxyAmi viniyoga.n cha tattvataH .. 2.. hastAdInAM pravaxyAmi karma nATyaprayojakam.h yathA yenAbhineya.n cha tanme nigadataH shR^iNu .. 3.. patAkastripatAkashcha tathA vai kartarImukhaH . ardhachandro hyarAlashcha shukatuNDastathaiva cha .. 4.. muShTishcha shikharAkhyashcha kapitthaH khaTakAmukhaH . sUchyAsyaH padmakoshashcha tathA vai sarpashIrShakaH .. 5.. mR^igashIrShaH paro dnyeyo hastAbhinayayoktR^ibhiH . kA~Ngulako.alapadmashcha chaturo bhramarastatha .. 6.. ha.nsAsyo ha.nsapaxashcha sanda.nsho mukulastathA . UrNanAbhastAmrachUDachaturvi.nshatirIritAH .. 7.. asa.nyutAH sa.nyutAshcha gadato me nibodhata . a~njalishcha kapotashcha karkaTaH svastikastathA .. 8.. khaTakAvardhamAnashcha hyutsa.ngo niShadhastathA . dolaH puShpapuTashchaiva tathA makara eva cha .. 9.. gajadanto.avahitthashcha vardhamAnastathaiva cha . ete tu sa.nyutA hastA mayA proktAstrayodasha .. 10.. nR^ittahastAnatashchordhva gadato me nibodhata . chaturasrau tathodvR^ittau tathA talamukhau smR^itau .. 11.. svastikau viprakIrNau chApyarAlakhaTakAmukhau . Aviddhavakrau sUchyAsyau rechitAvardharechitau .. 12.. uttAnAva~nchitau vApi pallavau cha tathA karau . nitambau chApi vidnyeyau keshabandhau tathaiva cha .. 13.. samproktau karihastau cha latAkhyau cha tathaiva cha . paxava~nchitakau chaiva paxapradyotakau tathA .. 14.. dnyeyo garuDapaxau cha ha.nsapaxau tathaiva cha . UrdhvamaNDalinau chaiva pArshvamaNDalinau tathA .. 15.. uromaNDalinau chaiva uraHpArshvArdhamaNDalau . muShTikasvastikau chApi nalinIpadmakoshakau .. 16.. alapadmAvulbanau cha lalitau valitau tathA . saptaShaShTikarA hyete nAmato.abhihitA mayA .. 17.. yathA laxaNameteShA.n karmANi cha nibodhata . prasAritAH samAH sarvA yasyA~Ngulyo bhavanti hi . ku~nchitashcha tathA~NguShThaH sa patAka iti smR^itaH .. 18.. eSha prahArapAte pratApana nodane praharShe cha . garve.apyahamiti tajdnyailalATadeshotthitaH kAryaH .. 19.. eSho.agnivarShadhArAnirUpaNe puShpavR^iShTipatane cha . sa.nyutakaraNaH kAryaH praviralachalitA~NgulirhastaH .. 20.. svastikavichyutikaraNAt.h pallavapuShpopahArashaShpANi . virachitamurvIsa.nstha.n yad.h dravya tachcha nirddeshyam.h .. 21.. svastikavichyutikaraNAt.h punarevAdhomukhena kartavyam.h . sa.nvR^itavivR^itaM pAlya.n Channa.n nibiDa.n cha gopya.n cha .. 22.. asyaiva chA~NgulIbhiradhomukhaprasthitotthitachalAbhiH . vAyUrmivegavelAxobhashchaughashcha kartavyaH .. 23.. utsAhanaM bahu tathA mahAjanaprA.nshupuShkaraprahatam.h . paxotxepAbhinaya.n rechakakaraNena chAbhinayet.h .. 24.. parighR^iShTatalasthena tu dhautaM mR^iditaM pramR^iShTapiShTe cha . punareva shailadhAraNamudghATanameva chAbhinayet.h .. 25.. evameSha prayoktavyaH strIpu.nsAbhinaye karaH . patAkAbhyA.n tu hastAbhyAmabhineyaH prayoktR^ibhiH .. 26.. dashAkhyashcha shatAkhyashcha sahasrAkhyastathaiva cha . ataH paraM pravaxyAmi tripatAkasya laxaNam.h .. 27.. patAke tu yadA vakrA.anAmikA tva~Ngulirbhavet.h . tripatAkaH sa vidnyeyaH karma chAsya nibodhata .. 28.. AvAhanamavataraNa.n visarjana.n vAraNaM praveshashcha . unnAmanaM praNAmo nidarshana.n vividhavachana.n cha .. 29.. ma~NgalyadravyANA.n sparshaH shiraso.atha sanniveshashcha . uShNIShamukuTadhAraNa.n nAsAsyashrotrasa.nvaraNam.h .. 30.. asyaiva chA~NgulIbhyAmadhomukhaprasthitotthitachalAbhyAm.h . laghupavanasrotobhujagabhramarAdikAn.h kuryAt.h .. 31.. ashrupramArjane tilakavirachana.n rochanayAlambhaka.n cha tripatAkAnAmikayA sparshanamalakasya kArya~ncha .. 32.. svastikau tripatAkau tu gurUNAM pAdavandane . vichyutau chalitAvasthau kAryAvudvAhadarshane .. 33.. parasparAgrasa.nshliShTau kartavyau nR^ipadarshane . tiryak.h svastikasmbaddhau syAtA.n tau grahadarshane .. 34.. tapasvidarshane kAryAvUrdhvau chApi parA~Nmukhau . parasparAbhimukhau cha kartavyau varadarshane .. 35.. uttAnAdhomukhau kAryAvagre vaktrasya sa.nsthitau . vaDavAnalasa~NgrAmamakarANA.n cha darshane .. 36.. abhinayAstvanenaiava vAnaraplavanormayaH . pavanashcha striyashchaiva nATye nATyavichaxaNaiH .. 37.. sa.nmukhaprasR^itA~NguShThaH kAryo bAlendudarshane . parA~Ngmukhastu kartavyo yAne nR^iNAM prayoktR^ibhiH .. 38.. tripatAke yadA haste bhavet.h pR^iShThAvalokanI tarjanI madhyamAyAshcha tadAsau kartarImukhaH .. 39.. pathi charaNarachanara~njanara~NgaNakaraNAnyadhomukhenaiva . Urdhvamukhena tu kuryAt.h daShTa.n shR^i~Nga.n cha lekhya.n cha .. 40.. patanamaraNavyatikramaparivR^ittavitarkita tatha nyastam.h . bhinnavalitena kuryAt.h kartaryAsyA~Ngulimukhena .. 41.. sa.nyutakaraNo va syAdasa.nyuto vA prayujyate tajdnyaiH . ruruchamaramahiShasuragajavR^iShagopurashailashikhareShu .. 42.. yasyA~Ngulyastu vinatAH sahA~NguShThena chApavat.h . so.ardhachandro hi vidnyeyaH karaH karmAsya vaxyate .. 43.. etena bAlataravaH shashilekhAmbukalashavalayAni . nirghATanamAyastaM madhyaupamya.n cha pIna.n cha .. 44.. rashanAjaghanakaTInAmAnanatalapatrakuNDalAdInAm.h . kartavyo nArINAmabhinayayogo.ardhachandreNa .. 45.. AdyA dhanurnatA kAryA ku~nchitA~NguShThakastathA . sheShA bhinnordhvavalitA hyarAle.a~NgulayaH kare .. 46.. etena sattvashauNDIryavIryadhR^itikAntidivyagAmbhIyram.h . AshIrvAdAshcha tathA bhAvA hitasa.ndnyakAH kAryAH .. 47.. etena punaH strINA.n keshAnA.n sa.ngrahotkarShau . sarvA~Ngika.n tathaiva cha nirvarNanamAtmanaH kAryam.h .. 48.. kautukavivAhayogaM pradaxiNenaiva samprayoga.n cha . a~NgulyagrasvastikayogAn.h parimaNDalenaiva .. 49.. prAdxiNya< parimaNDala.n cha kuryAn.h mahAjana.n chaiva . yachcha mahItalarachita.n dravya.n tachchAbhineya.n syAt.h .. 50.. AhvAne cha nivAraNanirmANe chApyanekavachane cha . svedasyA chApanayane gandhAghrANe shubhaH shubhe chaiSha .. 51.. tripatAkahastajAni tu pUrva.n yAnyabhihitAni karmANi . tAni tvarAlayogAt.h strIbhiH samyak.h prayojyAni .. 52.. arAlasya yadA vakrA.anAmikAtva~Ngulirbhavet.h . shukatuNDastu sa karaH karma chAsya nibodhata .. 53.. etena tvabhineya.n nAha.n na tva.n na kR^ityamiti chArye . AvAhane visarge dhigiti vachane cha sAvadnyam.h .. 54.. a~Ngulyo yasya hastasya talamadhyegrasa.nsthitAH . tAsAmupari chA~NguShThaH saH muShTiriti sa.ndnyitaH .. 55... eSha prahAre vyAyAme nirgame pIDane tathA . sa.nvAhane.asiyaShTInA.n kuntadaNDagrahe tathA .. 56.. asyaiva tu yadA muShTerUrdhvo~NguShThaH prayujyate . hastaH sa shikharo nAma tadA dnyeyaH prayoktR^ibhiH .. 57.. rashmikushA~NkushadhanuShA.n tomarashaktipramoxaNe chaiva . adharoShThapAdara~njanamalakasyotxepaNa.n chaiva .. 58.. asyaiva shikharAkhyasya hya~NguShThakanipIDitA . yadA pradeshinI vakrA sa kapitthastadA smR^itaH .. 59.. asichApachakratomarakuntagadAshaktivajrabANAni . shastrANyabhineyAni tu kArya.n satyaM cha pathya.n cha .. 60.. utxiptavakrA tu yadAnAmikA sakanIyasI . asyaiva tu kapitthasya tadAso khaTakAmukhaH .. 61.. hotra.n havya.n ChatraM pragrahaparikarShaNa.n vyajanaka~ncha . AdarshadhAraNa.n khaNDana.n tathA peShaNa.n chaiva .. 62.. AyatadaNDagrahaNaM muktAprAlambasa.ngraha.n chaiva . sragdAmapuShpamAlA vastrAntAlambana.n chaiva .. 63.. manmathasharAvakarShNapuShpavachayapratodakAryANi . a~NkusharajvAkarShaNastrIdarshanameva kArya.n cha .. 64.. khaTakAkhye yadA haste tarjanI samprasAritA . hastaH sUchImukho nAma tadA dnyeyaH prayoktR^ibhiH .. 65.. asya vividhAn.h yogAn.h vaxyAmi samAsataH pradeshinyAH .. UrdhvanatalolakampitavijR^iMbhitodvAhitachalAyAH .. 66.. chakra.n taDit.hpatAkAma~njaryaH karNachUlikAshchaiva . kuTilagatayashcha sarve nirdeshyAH sAdhuvAdAshcha .. 67.. bAloragabalyavadhUpadIpavallIlatAshikhaNDAshcha . paripatanavakramaNDalamabhineyAnyUrdhvalolitayA .. 68.. vadanAmyAse ku~nchitavijR^imbhitA vAkyarUpaNe kAryA . bhUyashchordhvavirachitA tArAghoNaikadaNDayaShTiShu cha . vinatAH cha punaH kAryA da.nShTriShu cha tathAsyayogena .. 69.. punarapi maNDalagatayA sarvagrahaNa.n tathaiva lokasya . praNatontee cha kArye hyAdye dIrghe cha divase cha .. 70.. ##[##shravaNAbhyAse vakrA vijR^imbhaNA vAkyarUpaNAvasare ..##]## meti vadeti cha yojyA prasAritotkampitottAnA .. 71.. kAryA prakampita rovadarshana svedarUpaNe chaiva . kuntalakuNDalA~NgadagaNDAshraye.abhinaya .. 72.. garve.ahamiti lalATe ripudarshane tathaiva cha krodhe . ko.asAviti nirdeshe.atha karNakaNDunayane chaiva .. 73.. sa.nyuktA sa.nyoge kAryA vishleShitA viyoge cha . kalahe svastikayupatAM parasparotpIDitA bandhe .. 74.. dvAbhyA.n tu vAtmapArshve daxiNato ninanishAvasAnAni . abhimukhaparA~NmukhAbhyA.n vishliShTAbhyAM prayu~njIta .. 75.. punarapi cha bhramitAgrarUpA shilAvartayantrashaileShu . pariveShaNe tathaiva hi kAryA chAdhomukhI nityam.h .. 76.. shliShTA lalATapaTTeShvadhomukhI shambhurUpaNe karyA . shakasyApyuttAnA tajdnyaistiryak.hsthitA kAryA .. 77.. dvAbhyA.n sandarshayennitya.n sampUrNa chandramaNDalam.h . shliShTA lalATe shakrasya kAryA hyuttAnasa.nshrayA .. 78.. parimaNDalaM bhramitatayA maNDalamAdarshayechcha chandrasya . haranayane cha lalATe shakrasya.apyuguttAnA .. 79.. yasyA~Ngulyastu vitatAH sahA~NguShThena ku~nchitAH . UrdhvA hyasa.ngatAgrAshcha sa bhavet.h padmakoshakaH .. 80.. bilvakapitthaphalAnA.n grahaNe kuchadarshanashcha nArINAm.h . grahaNe hyAmiShalAbhe bhavanti tAH ku~nchitAgrAstu .. 81.. bahujAtibIjapUrakamAmiShakhaNDa.n cha nirdeshyam.h . devArchanabaliharaNe samudgake sAgrapiNDadAne cha . kAryaH puShpaprakarashcha padmakoshena hastena .. 82.. maNibandhanavishliShTAbhyAM praviralachalitA~NgulikarAbhyAm.h . kAryo vivartitAbhyA.n vikasitakamalotpalAvinayaH .. 83.. a~NgulyaH sa.nhatAH sarvAH sahA~NguShThena yasya cha . tathA nimnatalashchaiva sa tu sarpashirAH karaH .. 84.. eShaH salilapradAne bhujagatau toyasechane chaiva . AsphoTane cha yojyaH karikumbhAsphAlanAdyeShu .. 85.. adhomukhInA.n sarvAsAma~NgulInA.n samAgamaH . kaniShThA~NguShThakAvUrdhvo sa bhavet.h mR^igashIrShakaH .. 86.. iha sAmpratamastyadya shakteshchollAsane.axapAte cha . svedApamArjaneShu cha kuTTamite prachalitastu bhavet.h .. 87.. tretAgnisa.nsthitA madhyA tarjanyA~NguShThakA yadA . kA~Ngulo.anAmikA vakrA yadAshchordhvA kanIyasI .. 88.. etena taruNaphalAni nAnAvidhAni cha laghUni . kAryAni roShajAni strIvachAnya~NgulixepaiH .. 89.. marakatavaidUryAdeH pradarshana.n sumanasA.n cha kartavyam.h . grAhyaM marAlapadamiti tajdnyaireva prayogeShu .. 90.. AvartitAH karatale yasyA~Ngulyo bhavanti hi . pArshvAgatavikIrNAshcha sa bhavedalapallavaH .. 91.. pratiShedhakR^ite yojyaH kasya tvannAsti shUnyavachaneShu . punarAtmopanyAsaH strINAmetena kartavyaH .. 92.. tisraH prasAritA yatra tathA chordhvA kanIyasI . tAsAM madhye sthito~NguShThaH sa karashchaturasmR^itaH .. 93.. nayavinayaniyamasunituNabAlAturasatyakaitavArtheShu . vAkye yukte pathye satye prashame cha viniyojyaH .. 94.. ekena dvAbhyA.n vA ki~nchinmaNDalakR^itena hastena . vikR^itavichAritacharita.n vitarkita.n lajjita.n chaiva .. 95.. nayanaupamyaM padmadalarUpaNa.n hariNakarNanirdeshaH . sa.nyutakaraNenaiva tu chareNaitAni kurvIta .. 96.. lIlA ratI ruchi cha smR^itibuddhivibhAvanAH xamAM puShTi.n cha . sa~ndnyAmAtraM praNaya.n vichAraNa.n sa~Ngata.n shaucham.h .. 97.. chAturyaM mAdhurya.n dAxiNyaM mArdava.n sukha.n shIlam.h . prashna.n vArtAyukti.n veShaM mR^idushAdvala.n stokam.h .. 98.. vibhavAvibhau surata.n guNAguNau yauvana.n gR^ihAn.h dArAn.h . nAnAvarNAshcha tathA chatureNaivaM prayu~njIta .. 99.. sitamUrdhvena tu kuryAt.h raktaM pIta.n cha maNDalakR^itena . parimuditena tu nIla.n varNAshchatureNa hastena .. 100.. madhyamA~NguShThasanda.nsho vakrA chaiva pradeshinI . Urdhvamanye prakIrNe cha dvya~Ngulyau bhramare kare .. 101.. padmotpalakumudAnAmanyeShA.n chaiva dIrghavR^intAnAm.h . puShpANA.n grahaNavidhiH kartavyaH karNapurashcha .. 102.. vichyutashcha sashabdashcha kAryo nirbhatsanAdiShu . bAlAlApe cha shIghre cha tAle vishvAsane tathA .. 103.. tarjanImadhyamA~NguShThAstretAgnisthA nirantarAH . bhaveyurha.nsavaktrasya sheShe dve samprasArite .. 104.. shlaxNAlpashithilalAghavanissArArthe mR^idutvayogeShu . kAryo.abhinayavisheShaH ki~nchitprasyanditAgreNa .. 105.. samAH prasAritAstisrastathA chordhvA kanIyasI . a~NguShThaH ku~nchitashchaiva ha.nsapaxa iti smR^itaH .. 106.. eSha cha nivApasalile dAtavye gaNDasa.nshraye chaiva . kAryaH pratigrahAchamanabhojanArtheShu viprANAm.h .. 107.. Ali~Ngane mahAstambhadarshane romaharShaNe chaiva . sparshe.anulepanArthe yojyaH sa.nvAhane chaiva .. 108.. punareva cha nArINA.n stanAntarasthena vibhramavisheShAH . kAryA yathArasa.n syurduHkhe hanudhAraNe chaiva .. 109.. tarjanya~NguShThasanda.nshastva hyarAlasya yathA bhavet.h . AbhugnatalamadhyasthaH sa sanda.nsha iti smR^itaH .. 110.. sanda.nshastrividho dnyeya hyagrajo mukhajastathA . tathA pArshvagatashchaiva rasabhAvopabR^i.nhitaH .. 111.. puShpApachayagrathane grahaNe tR^iNaparNakeshasUtrANAm.h . shalyAvayavagrahaNApakarShaNe chAgrasanda.nshaH .. 112.. vR^intAt.h puShpoddharaNa.n vartishalAkAdipUraNa.n chaiava . dhigiti cha vachana.n roShe mukhasanda.nshasya karmANi .. 113.. yadnyopavItadhAraNavedhanaguNasUxmabANalaxyeShu . yoge dhyAne stoke sa.nyuktakaraNastu kartavyaH .. 114.. peshalakutsAsUyAdoShavachane cha vAmahastena . ki~nchid.h vivartitakarAgraH prayujyate pArshvasanda.nshaH .. 115.. Alekhyanetrara~njanavitarkavantapravAlarachane cha . niShpIDana.n tathAlaktakasya kArya cha nArIbhiH .. 116.. samAgatAgrAH sahitA yasyA~Ngulyo bhavanti hi . UrdhvA ha.nsamukhasyeva sa bhavenmukulaH karaH .. 117.. devArchchanabalikaraNe padmotpalakumudarUpaNe chaiva . viTachumbane cha kAryo vikutsite viprakIrNashcha .. 118.. bhojanahiraNyagaNanAmukhasa.nkochapradAnashIghreShu . mukulitakusumeShu cha tathA tajdnyaireSha prayoktavyaH .. 119.. padmakoshasya hastasya hya~NgulyaH ku~nchitA yadA . UrNanAbhaH sa vidnyeyaH keshachauryagrahAdiShu .. 120.. shiraH kaNDUyane chaiva kuShThavyAdhinirUpaNe . sa.nhavyAghreShvabhinayaH prastaragrahaNe tathA .. 121.. madhyamA~NguShThasanda.nsho vakrA chaiva pradeshinI . sheShe talasthe kartavye tAmrachUlakare.a~NgulI .. 122.. vichyutashcha sashabdashcha kAryo nirbhatsanAdiShu . tAle vishvasane chaiva shIghrArthe sa.ndnyiteShu cha .. 123.. tathA kalAsu kAShThAsu nimeShe tu xaNe tathA . esha eva karaH kAryo bAlAlApanimantraNe .. 124.. athavA a~NgulyaH sa.nhitA vakrA uparyu~NguShThapIDitAH . prasAritA kanIShThAcha tAmrachUDaH karaH smR^itaH .. 125.. shata.n sahasra.n laxa.n cha kareNaikena yojayet.h . xipramuktA~NgulIbhistu sphuli~NgAn.h vipruShastathA .. 126.. asa.nyutAH karA hyete mayA proktA dvijottamAH . atashcha sa.nyutAn.h hastAn.h gadato me nibodhata .. 127.. patAkAbhyA.n tu hastAbhyA.n sa.nshleShAda~njaliH smR^itaH . devatAnA.n gurUNA.n cha mitrANA.n chAbhivAdane .. 128.. sthAnAnyasya punastrINi vaxo vaktra.n shirastathA . devatAnA.n shiraHsthastu gurUNAmAsyasa.nsthitaH . vaxasthashchaiva mitrANA.n strINA.n tvaniyato bhavet.h .. 129.. ubhAbhyAmapi hastAbhyAmanyo.anyaM pArshvasa.ngrahAt.h . hastaH kapotako nAma karma chAsya nibodhata .. 130.. eSha vinayAbhyupagame praNAmakaraNe guroshcha sambhAShe . shIte bhaye cha kAryo vaxaHsthaH kampitaH strIbhiH .. 131.. ayamevA~NguliparighR^iShyamANamuktastu khinnavAkyeShu . etAvaditi cha kAryo nedAnI.n kR^ityamiti chArthe .. 132.. a~Ngulyo yasya hastasya hyanyonyAntaranissR^itAH . sa karkaTa iti dnyeyaH karaH karma cha vaxyate .. 133.. eSha madanA~Ngamarde suptotthitavijR^imbhaNe bR^ihaddehe . hanudhAraNe cha yojyaH sha~NkhagrahaNe.arthatattvadnyaiH .. 134.. maNibandhanavinyastAvarAlau strIprayojitau . uttAnau vAmapArshvasthau svastikaH parikIrtitaH .. 135.. svastikavichyuitikaraNAd.h disho ghanAH kha.n vana.n samudrAshcha . R^itavo mahI tathaugha.n vistIrNa.n chAbhineya.n syAt.h .. 136.. khaTakaH khaTake nyastaH khaTakAvardhamAnakaH . shR^i~NgArArtheShu yoktavyaH praNAmakaraNe tathA .. 137.. anye \- kumudItAlavR^inteShu kartavyashChatradharaNe . iti .. 138.. arAlau tu viparyastAvuttAnau vardhamAnakau . utsa~Nga iti vidnyeyaH sparshasya grahaNe karaH .. 139.. saniShpeShakR^ite chaiva romAmarShakR^ite.api cha . niShpIDitaH punashchaiva strINAmIrShyAkR^ite bhavet.h .. 140.. mukula.n tu yadA hasta.n kapitthaH paricheShTayet.h . sa mantavyastadA hasto niShadhau nAma nAmataH .. 141.. sa.ngrahaparigrahau dhAraNa.n cha samayashcha satyavachana.n cha . sa~NxepaH sa.nxipta.n nipIDitenAbhinetavyam.h .. 142.. shikharastu yadA hasto mR^igashIrSheNa pIDitaH . niShadho nAma vidnyeyaH sa bhayArte vidhIyate .. 143.. gR^ihItvA vAmahastena karpurAbhyantare bhujam.h . daxiNa.n chApi vAmasya karpurAbhyantare nyaset.h .. 144.. sa chApi daxiNo hastaH samya~N.h muShTIkR^ito bhavet.h . ityeSha niShadho hastaH karma chAsya nibodhata .. 145.. etena dhairyamadagarvasauShThavautsukyavikramATopAH . abhimAnAvaShTambhaH stambhasthairyAdaya kAryAH .. 146.. dnyeyo vai niShadho nAma ha.nsapaxau parA~Ngamukhau . jAlavAtAyanAdInAM prayoktavyo.abhighaTTane .. 147.. a.nsau prashithilau muktau patAkau tu pralambitau . yadA bhavetA.n karaNe sa dola iti sa.ndnyitaH .. 148.. saMbhramaviShAdamUrchChitamadAbhighAte tathaiva chA.avege . vyAdhiplute cha shastraxate cha kAryo.abhinayogaH .. 149.. yastu sarpashirAH proktastasyA~NgulinirantaraH . dvitIyaH pArshvasa.nshliShTaH sa tu puShpapuTaH smR^itaH .. 150.. dhAnyaphalapuShpasadR^ishAnyanena nAnAvidhAni yuktAni . grAhyANyupaneyAni cha toyAnayanApanayane cha .. 151.. patAkau tu yadA hastAvUrrdhA~NguShThAvadhomukhau . uparyupari vinyastau tadA sa makaraH karaH .. 152.. si.nhavyAladvipipradarshana.n nakramakaramatsyAnAm.h . ye chAnye kravyAdA hyabhineyAste.arthayogena .. 153.. kUrparA.nsochitau hastau yadAstA.n sarpashIrShakau . gajadantaH sa vidnyeyaH karma chAsya nibodhata.. 154.. eva cha vadhuvarANamudvAhe chAtibhArayoge cha . staMbhagrahaNe cha tathA shailashilotpATane chaiva .. 155.. shukatuNDau karau kR^itvA vaxasyabhimukhA~nchitau . shanairadhomukhAviddhau so.avahittha iti smR^itaH .. 156.. daurbalye niHshvasite gAtrANA.n darshane tanutve cha . utkaNThite cha tajdnyairabhinayayogastu kartavyaH .. 157.. mukulastu yadA hastaH kapitthapariveShTitaH . vardhamAnaH sa vidnyeyaH karma chAsya nibodhata .. 158.. sa.ngrahaparigrahau dhAraNa.n cha samayashcha satyavacha.n cha . sa.nxepatastu sa.nxipta.n nipIDitenAbhinetavyam.h .. 159.. dnyeyo vai vardhamAnastu ha.nsapaxo parA~Ngamukhau . jAlavAtAyanAdInAM prayoktavyo vighATane .. 160.. uktA hyete dvividhA hyasa.nyutAH sa.nyutAshcha sa.nxepAt.h . abhinayakarAstu ye tviha te.anyatrApyarthataH sAdhyAH .. 161.. AkR^ityA cheShTayA chihnairjAtyA vidnyAya tatpunaH . svaya.n vitarkya kartavya.n hastAbhinayanaM budhaiH .. 162.. nAsti kashcidahastastu nATye.artho.abhinayaM prati . yasya yad dR^ishyate rUpaM bahushastanmayoShitam.h ..163.. anye chApyarthasa.nyuktA laukikA ye karAstviha . Chandataste niyoktavyA rasabhAvavicheShTitaiH .. 164.. desha.n kAlaM prayoga.n chApyarthayuktimavexya cha . hastA hyete prayoktavyAH nR^iNA.n strINA.n visheShataH .. 165.. sarveShAmeva hastAnA.n yAni karmANi santi hi . tAnyaha.n sampravaxyAmi rasabhAvakR^itAni tu .. 166.. utkarShaNa.n vikarShaNa.n tathA chaivApakarShaNam.h . parigraho nigrahashchAhvAna.n nodanameva cha .. 167.. sa.nshleShashcha viyogashcha raxaNaM moxaNa.n tathA . vixepadhUnane chaiva visargastarjana.n tathA .. 168.. ChedanaM bhedana.n chaiva sphoTanaM moTana.n tathA . tADana.n cheti vidnyeya.n tajdnyaiH karma karAn.h prati .. 169.. uttAnaH pArshvagashchaiva tathA.adhomukha eva cha . hastaprachArastrividho nATyatattvasamAshrayaH .. 170.. sarve hastaprachArAshcha prayogeShu yathAvidhiH netrabhrUmukharAgaishcha kartavyA vya~njiatA budhaiH .. 171.. karaNa.n karma sthAnaM prachAyukti.n kriyA.n cha samprexya . hastAbhinayatajdnyaiH kAryo lokopachAreNa .. 172.. uttAmAnA.n karAH kAryA lalATaxetrachAriNaH . vaxaHsthAshchaiva madhyAnAmadhamAmadhogatA .. 173.. jyeShThe svalpaprachArAH syurmadhye madhyavichAriNaH . adhameShu prakIrNAshcha hastAH kAryA prayoktR^ibhiH .. 174.. laxaNavya~njitA hastAH kAryAstUttamamadhyamaiH . lokakriyAsvabhAvena nIchairapyarthasa.nshrayAH .. 175.. athavAnyAdR^ishaM prApya prayoga.n kAlameva cha . viparItAshrayA hastAH prayoktavyA budhairna vA .. 176.. viShaNNe mUrchChite bhIte jugupsAshokapIDite . glAne svapne vihaste cha nishcheShTe tandrite jaDe .. 177.. vyAdhigraste jarArte cha bhayArte shItaviplute . matte pramatte chonmatte chintAyA.n tapasi sthite .. 178.. himavarShahate baddhe variNAplavasa.nshrite . svapnAyite cha saMbhrAnte natasa.nsphoTane tathA .. 179.. na hastAbhinayaH kAryaH kAryaH sattvasya sa.ngrahaH . tathA kAkuvisheShashcha nAnAbhavarasAnvitaH .. 180.. yatra vyagrAvubhau hastau tattad.h dR^iShTivilokanaiH . vAchakAbhinaya.n kuryAdvirAmairthadarshakaiH .. 181.. uttAnaH pArshvagashchaiva tathA.adhomukha eva cha . prachArastrividho.a~NgAnA.n nATyanR^ittasamAshrayaH .. 182.. uttAno vartulastryashraH sthito.adhomukha eva cha . pa~ncha prakArA hastasya nATyanR^ittasamAshrayAH .. 183.. eva.n dnyeyAH karA hyete nAbhinayasa.nshritAH . ata UrdhvaM pravaxyAmi hastAn.h nR^ittasamAshrayAn.h .. 184.. vaxaso.aShTA~Ngulasthau tu prA~N.hmukhau khaTakAmukhau . samAnakUrparA.nsau tu chaturasrau prakIrtitau .. 185.. ha.nsapaxakR^itau hastau vyAvR^itau tAlavR^intavat.h . udvR^ittAviti vidnyeyAvathavA tAlavR^intakau .. 186.. chaturastrasthitau hastau ha.nsapaxakR^itau tathA . tiryak.hsthitau chAbhimukhau dnyeyau tAlamukhAviti .. 187.. tAveva maNibandhAnte svastikAkR^itisa.nsthitau . svastikAviti vikhyAtau vichyutau viprakIrNakau .. 188.. alapallavasa.nsthAnAvurdhvAsyau padmakoshakau . arAlakhaTakAkhyau chApyarAlakhaTakAmukhau .. 189.. tathai maNibandhAnte hyarAlau vichyutAvubhau . dnyeyau prayoktR^ibhirnityamarAla khaTakAviti .. 190.. bhujA.nsakUrparAgraistu kuTilAvartitau karau . parA~NgamukhatalAviddhau dnyeyAvAviddhavakrakau .. 191.. hastau tu sarpashirasau madhyamA~NguShThakau yadA . tiryak.hprasAritAsyau cha tadA sUchImukhau smR^itau .. 192.. sarpashIrShau yadA hastau bhavetA.n svastikasthitau . madhyaprasAritA~NguShThau dnyeyau sUchImukhau tadA .. 193.. rechitau chApi vidnyeyau ha.nsapaxau drutabhramau . prasAritottAnatalau rechitAviti sa.ndnyitau .. 194.. chaturasro bhavedvAmaH savyahastashcha rechitaH . vidnyeyau nR^ittatattvadnyairdharechitasa.ndnyakau .. 195.. a~nchitau kUrparA.nsau tu tripatAkau karau kR^itau . ki~nchittiryaggatAvetau smR^itAvuttanava~nchitau .. 196.. maNibandhamuktau tu patAkau pallavau smR^itau . bAhushIrShAdviniShkrAntau nitambAviti kIrtitau .. 197.. keshadeshAdviniShkrAntau paripArshvotthitau yadA . vidnyeyo keshabandhau tu karavAchAryasammatau .. 198.. tiryak.hprasAritau chaiva pArshvasa.nsthau tathaiva cha . latAkhyau cha karau dnyeyau nR^ittAbhinayanaM prati .. 199.. samunnato latAhastaH pArshvAtpArshva vilolitaH . tripatAko.aparaH karNe karihastaH prakIrtitaH .. 200.. kaTishIrShaniviShTAgrau tripatAkau yadA karau . paxava~nchitakau hastau tadA dnyeyau prayoktR^ibhiH .. 201.. tAveva tu parAvR^ittau paxapradyotakau smR^itau . adhomukhatalAviddhau dnyeyau garuDapaxakau .. 202.. ha.nsapaxakR^itau hastau vyAvR^ittaparivartitau . tathA prasAritabhujau daNDapaxAviti smR^itau .. 203.. UrdhvamaNDalinau hastAvUrdhvadeshavivartanAt.h . tAveva pArshvavinyastau pArshvamaNDalinau smR^itau .. 204.. udveShTitau bhavedekau dvitIyashchApaveShTitaH . bhramitAvurasaH sthAne hyuromaNDalinau smR^itau .. 205.. alapallavakArAlAvurodvabhramaNakramAt.h . pArshvAvartashcha vidnyeyAvuraH pArshvArdhamaNDalau .. 206.. hastau tu maNIbandhAnte ku~nchitAva~nchitau yadA . khaTakAkhyau tu tau syAtAM muShTikasvastikau tadA .. 207.. padmakoshau yadA hastau vyAvR^ittaparivartitau . nalinIpadmakoshau tu tadA dnyeyau prayoktR^ibhiH .. 208.. karAvudveShTitAgrau tu pravidhAyAlapallavau . UrdhvaprasaritAviddhau kartavyAvulbaNAviti .. 209.. pallavau cha shirodeshe samprAptau lalitau smR^itau . karpUrasvastikagatau latAkhyau valitAviti .. 210.. karaNe tu prayoktavyo nR^ittahasto visheShataH . tathArthAbhinaye chaiva patAkAyAH prayoktR^ibhiH .. 211.. sa.nkaro.api bhavetteShAM prayogo.arthavashAtpunaH . prAdhAnyena punaH sa.ndnyA nATye nR^itte kareShviha .. 212.. viyutAH sa.nyutAshchaiva nR^ittahastAH prakIrtitAH . ataH paraM pravaxyAmi karAn.h karaNasa.nshrayAn.h .. 213.. sarveShAmeva hastAnA.n nATyahastanideshibhiH . vidhAtavyA prayatnena karaNa.n tu chaturvidham.h .. 214.. apaveShTitameka.n syAt.h udveShTitamathAparam.h . vyAvartita.n tR^itIya.n tu chaturthaM parivartitam.h .. 215.. AveShTyante yada~NgulyastarjanAdyA yathAkramam.h . abhyantareNa karaNa.n tadAveShTitamuchyate .. 216.. udveShTyante yada~NgulyaH tarjanyAdyA bahirmukham.h . kramashaH karaNaM viprAstadudveShTitamuchyate .. 217.. Avartyante kaniShThAdyA hya~Ngulyo.abhyantareNa tu . yathA krameNa karaNa.n tad.h vyAvartitamuchyate .. 218.. udvartyante kaniShThAdyA bAhyataH kramasho yadA . a~NgulyaH karaNaM viprAstaduktaM parivartitam.h .. 219.. nR^itte.abhinayayoge vA pANibhirvartanAshraye . mukhabhrunetrayuktAni karaNAni prayojayet.h .. 220.. tiryaktathordhvasa.nstho hyadhomukhashchA~nchito.apaviddhastu . maNDalagatistathA svastikashcha pR^iShThAnusAri cha .. 221.. udveShTitaH prasArita ityete vai smR^itAH prakArAstu . bAhvoriti karaNagatA vidnyeyA nitya.n nR^ittaprayoktR^ibhiH .. 222.. hastAnA.n karaNavidhirmayA samAsena nigadito viprAH . ata Urdhva.n vyAkhyAsye hR^idayodarapArshvakarmANi .. 223.. Abhugnamatha nirbhugna.n tathA chaiva prakampitam.h . udvAhita.n sama.n chaiva uraH pa~nchavidha.n smR^itam.h .. 224.. nimnamunnatapR^iShTha.n cha vyAbhugnA.nsa.n shlatha.n kvachit.h Abhugna.n taduro dnyeya.n karma chAsya nibodhata .. 225.. sa.mbhramaviShAdamUrchChAshokabhayavyAdhihR^idayashalyeShu . kArya.n shItasparshe varShe lAjAnvite.arthavashAt.h .. 226.. stabdha.n cha nimnapR^iShTha.n cha nirbhugnA.nsa.n samunnatam.h . uro nirbhugnametaddhi karma chAsya nibodhata .. 227.. stambhe mAnagrahaNe vismayadR^iShTe cha satyavachane cha . ahamiti cha darpavachane garvotseke tu kartavyam.h ..228.. ##[##dIrghanishvasite chaiva jR^imbhaNe moTane tathA . bibboke cha punaH strINA.n tadvidnyeyaM prayoktR^ibhiH ##]## .. 229.. Urdhvotxepairuro yatra nirantarakR^itaiH kR^itam.h . prakampita.n tu vidnyeyamuro nATyaprayoktR^ibhiH .. 230.. hasitaruditAdisaMbhramabhayashramavyAdhipIDitArtheShu . nAnAbhAvopagata.n kAryamuro nATyayogeShu .. 231.. hasitaruditeShu kArye shrame bhaye shvasakAshayoshchaiva . hikkAduHkhe cha tathA nATyadnyairarthayogena .. 232.. udvAhitamUrdhvagatamuro dnyeyaM prayoktR^ibhiH . dIrghochChvasanatA loke jR^imbhanAdiShu chexyate.. 233..sarvaiH sasauShThavaira~NgaishchaturasrakR^itaiH kR^itam.h . uraH saman. tu vidnyeya.n svastha.n sauShThavasa.nyutam.h .. 234.. etaduktaM maya samyagarasastu vikalpanam.h . ata UrdhvaM pravaxyAmi pArshvayoriha laxaNam.h .. 235.. nata.n samunnata.n chaiva prasAritavivartito . tathApasR^itameva.n tu pArshvayoH karma pa~nchadhA .. 236.. kaTirbhavettu vyAbhugnA pArshvamAbhugnameva cha . tathaivApasR^itA.nsa.n cha ki~nchitpArshvanata.n smR^itam.h .. 237.. tasyaiva chAparaM pArshva.n viparIta.n tu yuktitaH . kaTIpArshvabhujA.nsaishchAbhyunnatairutaM bhavet.h .. 238.. AyAmanAdubhayataH pAshvayoH syAt.h prasAritam.h . parivartAtrikasyApi vivartitamiheShyate .. 239.. vivartitApanayanAd.h bhavedapasR^itaM punaH . pArshvalaxaNamityukta.n viniyoga.n nibodhata .. 240.. upasarpe nata.n kAryamunnata.n chApasarpaNe . prasAritaM praharShAdau parivR^itte vivartitam.h ..241.. vinivR^itte tvapasR^itaM pArshvamarthavashAdbhavet.h . etAni pArshvakarmANi jaTharasya nibodhata .. 242.. xAma.n khalva.n cha pUrNa.n cha samproktamudara.n tridhA . tanu xAma.n nataM khalvaM pUrNamAdhmAtamuchyate .. 243.. xAma.n hAsye.atha rudite niHshvAse jR^imbhane bhavet.h . vyAdhite tapasi shrAnte xudhArte khalvamiShyate .. 244.. pUrNamuchCh.hvasite sthUle vyAdhitAtyashanAdiShu . ityetadudaraM prokta.n kaTyAH karma nibodhata .. 245.. anye tu xAma.n khalva.n samaM pUrNamudara.n syAchchaturvidham.h . ChinA chaiva nivR^ittA cha rechitA kampitA tathA . udvAhitA chaiva kaTI nATye nR^itte cha pa~nchadhA .. 246.. kaTI madhyasya valanAtchChinA samparikIrtitA . parA~NgmukhasyAbhimukhI nivR^ittA syAnnivartitA .. 247.. sarvato bhramaNAchchApi vidnyeyA rechitA kaTI . tiryaggatAgatA xiptA kaTI dnyeyA prakampitA .. 248.. nitambapArshvodvahanAt.h shaneirudvAhitA kaTI . kaTIkarma mayA prokta.n viniyoga.n nibodhata .. 249.. ChinnA vyAyAmasambhrAntavyAvR^ittaprexaNAdiShu . nivR^ittA vartane chaiva rechitA bhramaNAdiShu .. 250.. kubjavAmananIchAnA.n gatau kAryA prakampitA . sthUleShUdvAhiotA yojyA strINA.n lIlAgateShu cha .. 251.. kampana.n valana.n chaiva stambhanodvartane tathA . nivartana.n cha pa~nchaitAnyUrukarmANi kArayet.h .. 252.. namanonnamanAtpArShNermuhuH syAdUrukampanam.h . gachChedabhyantara.n jAnu yatra tadvalana.n smR^itam.h .. 253.. stambhana.n chApi vidnyeyamapaviddhakriyAtmakam.h . valitAviddhakaraNAdUrvorudvartana.n smR^itam.h .. 254.. pArShNirabhyantara.n gachChedyatra tattu nivartanam.h . gatiShvadhamapAtraNAM bhaye chApi hi kampanam.h .. 255.. valana.n chaiva hi kartavya.n strINA.n svairaparikrame . sAdhvase cha viShAde cha stambhana.n tu prayojayet.h ..256.. vyAyAme tANDave chaiva kAryamudvartanaM budhaiH . nivartana.n tu kartavya.n sambhrAdiparibhrame .. 257.. yathAdarshanamanyachcha lokAd.h grAhyaM prayoktR^ibhiH . ityUrvrorlaxaNaM prokta.n ja~NghAyAstu nibodhata .. 258.. Avartita.n nata.n xiptamudvAhitamathApi cha . parivR^itta.n tathA chaiva ja~NghAkarmANi pa~nchadhA .. 259.. vAmo daxiNapArshvena daxiNashchApi vAmataH . pAdo yatra vrajedviprAH tadAvartitamuchyate .. 260.. ja~NghAsvastikayogena kramAdAvartita.n nayet.h . jAnunaH ku~nchanAchchaiva nata.n dnyeyaM prayoktR^ibhiH . vixepAchchaiva ja~NghAyAH xiptamityabhidhIyate .. 261.. ##[##nata.n syAjjAnunamanAt.h xipta.n vixepaNAd.h bahi##]## . udvAhita.n cha vidnyeyamUrdhvamUdvAhanAdapi . pratIpanayana.n yattu parivR^itta.n taduchyate .. 262.. AvartitaM prayoktavya.n vidUShakaparikrame . nata.n chApi hi kartavya.n sthAnAsanagatAdiShu .. 263.. xipta.n vyAyAmayogeShu tANDave cha prayujyate . tathA chodvAhita.n kuryAdAviddhagamanAdiShu .. 264.. tANDaveShu prayoktavyaM parivR^ittaM prayoktR^ibhiH . ityetajja~NghayoH karma pAdayostu nibodhata .. 265.. udghaTTitaH samashchaiva tathAgratalasa~ncharaH . a~nchitaH ku~nchitashchaiva pAdaH pa~nchavidha smR^itaH .. 266.. sthitvA pAdatalAgreNa pArShNirbhUmau nipAtyate . yasya pAdasya karaNe bhavedud.hghaTTitastu saH .. 267.. ayamud.hveShTitakaraNe tvanukaraNArthaM prayogamAsAdya . drutamadhyamaprachAraH sakR^idasakR^idA prayoktavyaH .. 268.. svabhAvarachite bhUmau samasthAne cha yo bhavet.h . samaH pAdaH sa vidnyeyaH svabhAvAbhinayAshrayaH .. 269.. sthirasvabhAvAbhinaye nAnAkaraNasa.nshraye . chalitashcha punaH kAryo vidhidnyaiH pAdarechite .. 270.. samasyaiva yadA pArShNiH pAdasyAbhyantare bhavet.h . bahiH pArshvasthito.a~NguShThastryashrapAdastu sa smR^itaH .. 271.. tyaktvA ##(##kR^itvA##?)## samapada.n sthAnamashvakrAnte tathaiva cha . syAdviklavAdiShvartheShu tryashraH pAdo yathAvidhiH .. 272.. asyaiva samapAdasya pArShNirabhyantare bhavet.h . tryashrapAdaH sa vidnyeyaH sthAnakAdiShu sa.nshrayaH .. 273.. utxiptA tu bhavetpArShNiH prasR^ito~NguShThakastathA . a~NgulyashchA~nchitAH sarvA pAde.agratalasa~ncharaH .. 274.. todananikuTTane sthitanishumbhane bhUmitADane bhramaNe . vixepavividharechakapArShNikR^itAgamanametena .. 275.. pArShNiryasyA~nchitA bhUmau pAdamagratala.n tathA . a~NgulyashchA~nchitAH sarvAH sa pAdastva~nchitaH smR^itaH .. 276.. pAdAgratalasa~nchAre vartitodvartite tathA . eva pAdAhate kAryo nAnAbhramarakeShu cha .. 277.. utxiptA yasya pArShNI syAda~NgulyaH ku~NchitAstathA . tathA ku~nchitamadhyashcha sa pAda.n ku~nchitaH smR^itaH .. 278.. udattagamane chaiva vartitodvartite tathA . utxiptA tu bhavetpArShNira~NguShThAgreNa sa.nsthitaH .. 279.. vAmashchaiva svabhAvasthaH sUchIpAdaH prakIrtitaH . nR^itte nUpurakaraNe prayogastasya kIrtyate .. 280.. atikrAntakrame chaiva pAdametaM prayojayet.h . pAdaja~NghorukaraNa.n karma kArya prayoktR^ibhiH .. 281.. pAdasya karaNa.n sarva ja~NghorukR^itamiShyate . yathA pAdaH pravarteta tathaivoruH pravartate .. 282.. anayoH samAnakaraNAt.h pAdachArI prayojayet.h . ityetada~NgajaM prokta.n laxaNa.n karma chaiva hi .. 283.. ataH paraM pravaxyAmi chArIvyAyAmalaxaNam.h .. 284.. iti bhAratIye nATyashAstre a~NgAbhinayo nAma navamo.adhyAyaH . ## Encoded by Padmakar Dadegaonkar dadegaonkar@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}