% Text title : dhvanyaloka udyota 4 % File name : dhvanyaloka4.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Proofread by : Rajani rajni\_arjun at yahoo.com % Latest update : January 4, 2002 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. dhvanyAlokaH 4 ..}## \itxtitle{.. dhvanyAlokaH 4 ..}##\endtitles ## evaM dhvaniM saprapa~nchaM vipratipattinirAsArthaM vyutpAdya tadvyutpAdane prayojanAntaramuchyate \-\-\- dhvaneryaH saguNIbhUtavya~NgyasyAdhvA pradarshitaH . anenAnantyamAyAti kavInAM pratibhAguNaH .. 1.. ya eSha dhvanerguNIbhUtavya~Ngyasya cha mArgaH prakAshitastasya phalA\- ntaraM kavipratibhAnantyam . kathamiti chet \-\-\- ato hyanyatamenApi prakAreNa vibhUShitA . vANI navatvamAyAti pUrvArthAnvayavatyapi .. 2.. ato dhvaneruktaprabhedamadhyAdanyatamenApi prakAreNa vibhUShitA satI vANI purAtanakavinibaddhArthasaMsparshavatyapi navatvamAyAti . tathAhyaviva\- kShitavAchyasya dhvaneH prakAradvayasamAshrayeNa navatvaM pUrvArthAnugame.api yathA \-\-\- smitaM ki~nchinmugdhaM taralamadhuro dR^iShTivibhavaH parispando vAchAmabhinavavilAsormisarasaH . gatAnAmArambhaH kisalayitalIlAparimalaH spR^ishantyAstAruNyaM kimiva hi na ramyaM mR^igadR^ishaH .. ityasya\, savibhramasmitodbhedA lolAkShyaH praskhaladgiraH . nitambAlasagAminyaH kAminyaH kasya na priyAH .. ityevamAdiShu shlokeShu satsvapi tiraskR^itavAchyadhvanisamAshrayeNA\- pUrvatvameva pratibhAsate. tathA \-\-\- yaH prathamaH prathamaH sa tu tathAhi hatahastibahalapalalAshI . shvApadagaNeShu siMhaH siMhaH kenAdharIkriyate .. ityasya\, svatejaHkrItamahimA kenAnyenAtishayyate . mahadbhirapi mAta~NgaiH siMhaH kimabhibhUyate .. ityevamAdiShu shlokeShu satsvapyarthAntarasa~NkramitavAchyadhvanisamAshra\- yeNa navatvam . vivakShitAnyaparavAchyasyApyuktaprakArasamAshrayeNa navatvaM yathA \-\-\- nidrAkaitavinaH priyasya vadane vinyasya vaktraM vadhU\- rbodhatrAsaniruddhachumbanarasApyAbhogalolaM sthitA . vailakShyAdvimukhIbhavediti punastasyApyanArambhiNaH sAkA~NkShapratipatti nAma hR^idayaM yAtaM tu pAraM rateH .. ityAdeH shlokasya\, shUnyaM vAsagR^ihaM vilokya shayanAdutthAya ki~nchichChanai\- rnidrAvyAjamupAgatasya suchiraM nirvarNya patyurmukham . visrabdhaM parichumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalIM lajjAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA chiraM chumbitA .. ityAdiShu shlokeShu satsvapi navatvam . yathA vA \-\-\- \'tara~NgabhrUbha~NgA\' ityAdishlokasya \'nAnAbha~NgibhramadbhrUH\' ityAdishlokApekShayAnyatvam .. 2.. yuktyA.anayAnusartavyo rasAdirbahuvistaraH . mitho.apyanantatAM prAptaH kAvyamArgo yadAshrayAt .. 3.. bahuvistAro.ayaM rasabhAvatadAbhAsatatprashamalakShaNo mArgo yathAsvaM vibhAvAnubhAvaprabhedakalanayA yathoktaM prAk . sa sarva evAnayA yuktyAnu\- sartavyaH . yasya rasAderAshrayAdayaM kAvyamArgaH purAtanaiH kavibhiH sahasra\- sa.nkhyairasa.nkhyairvA bahuprakAraM kShuNNatvAnmito.apyanantatAmeti . rasabhAvA\- dInAM hi pratyekaM vibhAvAnubhAvavyabhichArisamAshrayAdaparimitatvam . teShAM chaikaikaprabhedApekShayApi tAvajjagadvR^ittamupanibadhyamAnaM sukavibhista\- dichChAvashAdanyathA sthitamapyanyathaiva vivartate . pratipAditaM chaitachchitra\- vichArAvasare . gAthA chAtra kR^itaiva mahAkavinA \-\-\- atathAsthitAnapi tathAsaMsthitAniva hR^idaye yA niveshayati . arthavisheShAn sA jayati vikaTakavigocharA vANI .. taditthaM rasabhAvAdyAshrayeNa kAvyArthAnAmAnantyaM supratipAditam . etadevopapAdayitumuchyate \-\-\- dR^iShTapUrvA api hyarthAH kAvye rasaparigrahAt . sarve navA ivAbhAnti madhumAsa iva drumAH .. 4.. tathA hi vivakShitAnyaparavAchyasyaiva shabdashaktyudbhavAnuraNana\- rUpavya~NgyaprakArasamAshrayeNa navatvam . yathA \-\-\- \'dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM sheShaH\' ityAdeH . sheSho himagiristvaM cha mahAnto guravaH sthirAH . yadala~NghitamaryAdAshchalantIM bibhrate bhuvam .. ityAdiShu satsvapi . tasyaivArthashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~NgyasamAshra\- yeNa navatvam . yathA \-\-\- \'evaMvAdini devarShau\' ityAdi shlokasya . kR^ite varakathAlApe kumAryaH pulakodgamaiH . sUchayanti spR^ihAmantarlajjayAvanatAnanAH .. ityAdiShu satsu arthashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~Ngyasya kaviprauDho\- ktinirmitasharIratvena navatvam . yathA \-\-\- \'sajjayati surabhimAso\' ityAdeH . surabhisamaye pravR^itte sahasA prAdurbhavanti ramaNIyAH . rAgavatAmutkalikAH sahaiva sahakArakalikAbhiH .. ityAdiShu satsvapyapUrvatvameva . arthashaktyudbhavAnuraNanarUpavya~Ngyasya kavinibaddhavaktR^iprauDhoktimAtra\- niShpannasharIratvena navatvam . yathA \''vANijya hastidantAH\' ityAdigA\- thArthasya . kariNIvaidhavyakaro mama putra ekakANDavinipAtI . hatasnuShayA tathA kR^ito yathA kANDakaraNDakaM vahati .. evamAdiShvartheShu satsvapyanAlIDhataiva . yathA vya~NgyabhedasamAshrayeNa dhvaneH kAvyArthAnAM navatvamutpadyate\, tathA vya~njakabhedasamAshrayeNApi . tattu granthavistarabhayAnna likhyate\, svayameva sahR^idayairabhyUhyam . atra cha punaHpunaruktamapi sAratayedamuchyate \-\-\- vya~Ngyavya~njakabhAve.asminvividhe sambhavatyapi . rasAdimaya ekasmin kaviH syAdavadhAnavAn .. 5.. asminnarthAnantyahetau vya~Ngyavya~njakabhAve vichitre shabdAnAM sambhava\- tyapi kavirapUrvArthalAbhArthI rasAdimaya ekasmin vya~Ngyavya~njakabhAve yatnAdavadadhIta . rasabhAvatadAbhAsarUpe hi vya~Ngye tadvya~njakeShu cha yathA\- nirdiShTeShu varNapadavAkyarachanAprabandheShvavahitamanasaH kaveH sarvamapUrvaM kAvyaM sampadyate . tathA cha rAmAyaNamahAbhAratAdiShu sa~NgrAmAdayaH punaHpunara\- bhihitA api navanavAH prakAshante . prabandhe chA~NgI rasa eka evopani\- badhyamAno.arthavisheShalAbhaM ChAyAtishayaM cha puShNAti . kasminniveti chet \-\-\- yathA rAmAyaNe yathA vA mahAbhArate . rAmAyaNe hi karuNo rasaH svayamAdikavinA sUtritaH \'shokaH shlokatvamAgataH\' ityevaMvAdinA . nirvyUDhashcha sa eva sItAtyantaviyogaparyantameva svaprabandhamuparachayatA . mahAbhArate.api shAstrakAvyarUpachChAyAnvayini vR^iShNipANDavavirasAvasA\- navaimanasyadAyinIM samAptimupanibadhnatA mahAmuninA vairAgyajananatAtparyaM prAdhAnyena svaprabandhasya darshayatA mokShalakShaNaH puruShArthaH shAnto rasashcha mukhyatayA vivakShAviShayatvena sUchitaH . etachchAMshena vivR^itamevAnyairvyA\- khyAvidhAyibhiH . svayameva chaitadudgIrNaM tenodIrNamahAmohamagnamujjihIrShatA lokamativimalaj~nAnAlokadAyinA lokanAthena \-\-\- yathA yathA viparyeti lokatantramasAravat . tathA tathA virAgo.atra jAyate nAtra saMshayaH .. ityAdi bahushaH kathayatA . tatashcha shAnto raso rasAntarairmokShalakShaNaH puruShArthaH puruShArthAntaraistadupasarjanatvenAnugamyamAno.a~Ngitvena vivakShA\- viShaya iti mahAbhAratatAtparyaM suvyaktamevAvabhAsate . a~NgA~NgibhAvashcha yathA rasAnAM tathA pratipAditameva . pAramArthikAntastattvAnapekShayA sharIrasyevA~NgabhUtasya rasasya puruShA\- rthasya cha svaprAdhAnyena chArutvamapyaviruddham . nanu mahAbhArate yAvAnvi\- vakShAviShayaH so.anukramaNyAM sarva evAnukrAnto na chaitattatra dR^ishyate\, pratyuta sarvapuruShArthaprabodhahetutvaM sarvarasagarbhatvaM cha mahAbhAratasya tasminnuddeshe svashabdaniveditatvena pratIyate . atrochyate \-\-\- satyaM shAntasyaiva rasasyA\- ~NgitvaM mahAbhArate mokShasya cha sarvapuruShArthebhyaH prAdhAnyamityetanna sva\- shabdAbhidheyatvenAnukramaNyA darshitam\, darshitaM tu vya~Ngyatvena \-\-\- \'bhagavAnvAsudevashcha kIrtyate.atra sanAtanaH\' ityasmin vAkye . anena hyayamartho vya~Ngyatvena vivakShito yadatra mahAbhArate pANDavAdicharitaM yatkIrtyate tatsarvamavasAnavirasamavidyApra\- pa~ncharUpa~ncha\, paramArthasatyasvarUpastu bhagavAnvAsudevo.atra kIrtyate . tasmAttasminneva parameshvare bhagavati bhavata bhAvitachetaso\, mA bhUta vibhU\- tiShu niHsArAsu rAgiNo guNeShu vA nayavinayaparAkramAdiShvamIShu kevaleShu keShuchitsarvAtmanA pratiniviShTadhiyaH . tathA chAgre \-\- pashyata niHsAratAM saMsArasyetyamumevArthaM dyotayan sphuTamevAvabhAsate vya~njakashaktyanugR^ihItashcha shabdaH . evaMvidhamevArthaM garbhIkR^itaM sandarshayanto.anantarashlokA lakShyante \-\- \'sa hi satyam\' ityAdayaH . ayaM cha nigUDharamaNIyo.artho mahAbhAratAvasAne harivaMshavarNanena samAptiM vidadhatA tenaiva kavivedhasA kR^iShNadvaipAyanena samyaksphuTIkR^itaH . anena chArthena saMsArAtIte tattvAntare bhaktyatishayaM pravartayatA sakala eva sAMsAriko vyavahAraH pUrvapakShIkR^ito nyakSheNa prakAshate . devatAtIrtha\- tapaHprabhR^itInAM cha prabhAvAtishayavarNanaM tasyaiva parabrahmaNaH prAptyupAyatvena tadvibhUtitvenaiva devatAvisheShANAmanyeShAM cha . pANDavAdicharitavarNana\- syApi vairAgyajananatAtparyAdvairAgyasya cha mokShamUlatvAnmokShasya cha bhagavatprAptyupAyatvena mukhyatayA gItAdiShu pradarshitatvAtparabrahmaprAptyu\- pAyatvameva paramparayA . vAsudevAdisa~nj~nAbhidheyatvena chAparimitashaktyA\- spadaM paraM brahma gItAdipradeshAntareShu tadabhidhAnatvena labdhaprasiddhi mAthu\- raprAdurbhAvAnukR^itasakalasvarUpaM vivakShitaM na tu mAthuraprAdurbhAvAMsha eva\, sanAtanashabdavisheShitatvAt . rAmAyaNAdiShu chAnayA sa~nj~nayA bhagavanmU\- rtyantare vyavahAradarshanAt . nirNItashchAyamarthaH shabdatattvavidbhireva . tadevamanukramaNInirdiShTena vAkyena bhagavadvyatirekiNaH sarvasyAnya\- syAnityatAM prakAshayatA mokShalakShaNa evaikaH paraH puruShArthaH shAstranaye\, kAvyanaye cha tR^iShNAkShayasukhaparipoShalakShaNaH shAnto raso mahAbhAratasyA\- ~Ngitvena vivakShita iti supratipAditam . atyantasArabhUtatvAchchAyamartho vya~Ngyatvenaiva darshito na tu vAchyatvena . sArabhUto hyarthaH svashabdAnabhi\- dheyatvena prakAshitaH sutarAmeva shobhAmAvahati . prasiddhishcheyamastyeva vidagdhavidvatpariShatsu yadabhimatataraM vastu vya~Ngyatvena prakAshyate na sAkShAchChabdavAchyatvena . tasmAtsthitametat \-\-\- a~NgibhUtarasAdyAshrayeNa kAvye kriyamANe navArthalAbho bhavati bandhachChAyA cha mahatI sampadyata iti . ata eva cha rasAnuguNArthavisheShopanibandhamala~NkArAntaravirahe.api ChAyAtishayayogi lakShye dR^ishyate . yathA \-\-\- munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasambhavaH . yenaikachulake dR^iShTau tau divyau matsyakachChapau .. ityAdau . atra hyadbhutarasAnuguNamekachulake matsyakachChapadarshanaM ChAyAtishayaM puShNAti . tatra hyekachulake sakalajaladhisannidhAnAdapi divyamatsyakachChapadarshanamakShuNNatvAdadbhutarasAnuguNataram . kShuNNaM hi vastu lokaprasiddhyAdbhutamapi nAshcharyakAri bhavati . na chAkShuNNaM vastUpa\- nibadhyamAnamadbhutarasasyaivAnuguNaM yAvadrasAntarasyApi . tadyathA \-\-\- svidyati romA~nchate vepate rathyAyAntulAgreNa . sa pArshvo.adyApi subhaga tasyA yenAsyatikrAntaH .. etadgAthArthAdbhAvyamAnAdyA rasapratItirbhavati\, sA tvAM spR^iShTvA svidya\- ti romA~nchate vepate ityevaMvidhAdarthAtpratIyamAnAnmanAgapi no jAyate . tadevaM dhvaniprabhedasamAshrayeNa yathA kAvyArthAnAM navatvaM jAyate tathA pratipAditam . guNIbhUtavya~NgyasyApi tribhedavya~NgyApekShayA ye prakArA\- statsamAshrayeNApi kAvyavastUnAM navatvaM bhavatyeva . tattvativistArakA\- rIti nodAhR^itaM sahR^idayaiH svayamutprekShaNIyam .. 5.. dhvaneritthaM guNIbhUtavya~Ngyasya cha samAshrayAt . na kAvyArthavirAmo.asti yadi syAtpratibhAguNaH .. 6.. satsvapi purAtanakaviprabandheShu yadi syAtpratibhAguNaH\, tasmi.nstva\- sati na ki~nchideva kavervastvasti . bandhachChAyApyarthadvayAnurUpashabda\- sannivesho.arthapratibhAnAbhAve kathamupapadyate . anapekShitArthavisheShAkShararachanaiva bandhachChAyeti nedaM nedIyaH sahR^idayAnAm . evaM hi satyarthAnapekShachatura\- madhuravachanarachanAyAmapi kAvyavyapadeshaH pravarteta . shabdArthayoH sAhityena kAvyatve kathaM tathAvidhe viShaye kAvyavyavastheti chet \-\-\- paropanibaddhArtha\- virachane yathA tatkAvyatvavyavahArastathA tathAvidhAnAM kAvyasanda\- rbhANAm .. 6.. na chArthAnantyaM vya~NgyArthApekShayaiva yAvadvAchyArthApekShayApIti pratipAdayitumuchyate \-\-\- avasthAdeshakAlAdivisheShairapi jAyate . Anantyameva vAchyasya shuddhasyApi svabhAvataH .. 7.. shuddhasyAnapekShitavya~NgyasyApi vAchyasyAnantyameva jAyate svabhA\- vataH . svabhAvo hyayaM vAchyAnAM chetanAnAmachetanAnAM cha yadavasthAbhedA\- ddeshabhedAtkAlabhedAtsvAlakShaNyabhedAchchAnantatA bhavati . taishcha tathAvyava\- sthitaiH sadbhiH prasiddhAnekasvabhAvAnusaraNarUpayA svabhAvoktyApi tAva\- dupanibadhyamAnairniravadhiH kAvyArthaH sampadyate . tathA hyavasthAbhedAnnavatvaM yathA \-\-\- bhagavatI pArvatI kumArasambhave \'sarvopamAdravyasamuchchayena\' ityA\- dibhiruktibhiH prathamameva parisamApitarUpavarNanApi punarbhagavataH shambho\- rlochanagocharamAyAntI \'vasantapuShpAbharaNaM vahantI\' manmathopakaraNabhUtena bha~NgyantareNopavarNitA . saiva cha punarnavodvAhasamaye prasAdhyamAnA \'tAM prA~NmukhIM tatra niveshya tanvIm\' ityAdyuktibhirnavenaiva prakAreNa nirUpi\- tarUpasauShThavA . na cha te tasya kaverekatraivAsakR^itkR^itA varNanaprakArA apuna\- ruktatvena vA navanavArthanirbharatvena vA pratibhAsante . darshitameva chaitadvi\- ShamabANalIlAyAm \-\-\- na cha teShAM ghaTate.avadhiH\, na cha te dR^ishyante kathamapi punaruktAH . ye vibhramAH priyANAmarthA vA sukavivANInAm .. ayamaparashchAvasthAbhedaprakAro yadachetanAnAM sarveShAM chetanaM dvitIyaM rUpamabhimAnitvaprasiddhaM himavadga~NgAdInAm . tachchochitachetanaviShayasvarUpa\- yojanayopanibadhyamAnamanyadeva sampadyate . yathA kumArasambhava eva parvatasvarUpasya himavato varNanaM\, punaH saptarShipriyoktiShu chetanatatsvarUpA\- pekShayA pradarshitaM tadapUrvameva pratibhAti . prasiddhashchAyaM satkavInAM mArgaH . idaM cha prasthAnaM kavivyutpattaye viShamabANalIlAyAM saprapa~nchaM darshitam . chetanAnAM cha bAlyAdyavasthAbhiranyatvaM satkavInAM prasiddhameva . chetanA\- nAmavasthAbhede.apyavAntarAvasthAbhedAnnAnAtvam . yathA kumArINAM kusuma\- sharabhinnahR^idayAnAmanyAsAM cha . tatrApi vinItAnAmavinItAnAM cha . achetanAnAM cha bhAvAnAmArambhAdyavasthAbhedabhinnAnAmekaikashaH svarUpamupa\- nibadhyamAnamAnantyamevopayAti . yathA \-\-\- haMsAnAM ninadeShu yaiH kavalitairAsajyate kUjatA\- manyaH ko.api kaShAyakaNThaluThanAdAghargharo vibhramaH . te sampratyakaThoravAraNavadhUdantA~Nkuraspardhino niryAtAH kamalAkareShu bisinIkandAgrimagranthayaH .. evamanyatrApi dishAnayAnusartavyam . deshabhedAnnAnAtvamachetanAnAM tAvat . yathA vAyUnAM nAnAdigdesha\- chAriNAmanyeShAmapi salilakusumAdInAM prasiddhameva . chetanAnAmapi mAnuShapashupakShiprabhR^itInAM grAmAraNyasalilAdisamedhitAnAM parasparaM mahA\- nvisheShaH samupalakShyata eva . sa cha vivichya yathAyathamupanibadhyamAna\- stathaivAnantyamAyAti . tathA hi \-\-\- mAnuShANAmeva tAvaddigdeshAdi\- bhinnAnAM ye vyavahAravyApArAdiShu vichitrA visheShAsteShAM kenAntaH shakyate gantum\, visheShato yoShitAm . upanibadhyate cha tatsarvameva sukavibhiryathApratibham . kAlabhedAchcha nAnAtvam . yathartubhedAddigvyomasalilAdInAmachetanA\- nAm . chetanAnAM chautsukyAdayaH kAlavisheShAshrayiNaH prasiddhA eva . svAlakShaNyaprabhedAchcha sakalajagadgatAnAM vastUnAM vinibandhanaM prasiddhameva . tachcha yathAvasthitamapi tAvadupanibadhyamAnamanantatAmeva kAvyArtha\- syApAdayati . atra kechidAchakShIran \-\-\- yathA sAmAnyAtmanA vastUni vAchyatAM pratipadyante na visheShAtmanA \; tAni hi svayamanubhUtAnAM sukhAdInAM tannimittAnAM cha svarUpamanyatrAropayadbhiH svaparAnubhUtarUpasAmAnya\- mAtrAshrayeNopanibadhyante kavibhiH . na hi tairatItamanAgataM vartamAna~ncha parichitAdisvalakShaNaM yogibhiriva pratyakShIkriyate \; tachchAnubhAvyAnu\- bhavasAmAnyaM sarvapratipattR^isAdhAraNaM parimitatvAtpurAtanAnAmeva gocharI\- bhUtam\, tasyAviShayatvAnupapatteH . ata eva sa prakAravisheSho yairadyatanai\- rabhinavatvena pratIyate teShAmabhimAnamAtrameva bhaNitikR^itaM vaichitryamAtrama\- trAstIti . tatrochyate \-\-\- yattUktaM sAmAnyamAtrAshrayeNa kAvyapravR^ittistasya cha parimitatvena prAgeva gocharIkR^itatvAnnAsti navatvaM kAvyavastUnAmiti\, tadayuktam \; yato yadi sAmAnyamAtramAshritya kAvyaM pravartate ki~NkR^ita\- starhi mahAkavinibadhyamAnAnAM kAvyArthAnAmatishayaH . vAlmIkivya\- tiriktasyAnyasya kavivyapadesha eva vA sAmAnyavyatiriktasyA\- nyasya kAvyArthasyAbhAvAt\, sAmAnyasya chAdikavinaiva pradarshita\- tvAt . uktivaichitryAnnaiSha doSha iti chet \-\-\- kimidamuktivaichitryam \? uktirhi vAchyavisheShapratipAdi vachanam . tadvaichitrye kathaM na vAchyavai\- chitryam . vAchyavAchakayoravinAbhAvena pravR^itteH . vAchyAnAM cha kAvye\- pratibhAsamAnAnAM yadrUpaM tattu grAhyavisheShAbhedenaiva pratIyate . teno\- ktivaichitryavAdinA vAchyavaichitryamanichChatApyavashyamevAbhyupagantavyam . tadayamatra sa~NkShepaH \-\-\- vAlmIkivyatiriktasya yadyekasyApi kasyachit . iShyate pratibhArtheShu tattadAnantyamakShayam .. ki~ncha\, uktivaichitryaM yatkAvyanavatve nibandhanamuchyate tadasmatpakShA\- nuguNameva . yato yAvAnayaM kAvyArthAnantyabhedahetuH prakAraH prAgdarshitaH sa sarva eva punaruktivaichitryAd dviguNatAmApadyate . yashchAyamupamAshleShAdi\- rala~NkAravargaH prasiddhaH sa bhaNitivaichitryAdupanibadhyamAnaH svayamevAnava\- dhirdhatte punaH shatashAkhatAm. bhaNitishcha svabhAShAbhedena vyavasthitA satI pratiniyatabhAShAgocharArthavaichitryanibandhanaM punaraparaM kAvyArthAnAmAna\- ntyamApAdayati . yathA mamaiva \-\-\- mama mama iti bhaNato vrajati kAlo janasya . tathApi na devo janArdano gocharo bhavati manasaH .. 7.. itthaM yathA yathA nirUpyate tathA tathA na labhyate.antaH kAvyArthA\- nAm . idaM tUchyate \-\-\- avasthAdivibhinnAnAM vAchyAnAM vinibandhanam . yatpradarshitaM prAk bhUmnaiva dR^ishyate lakShye \-\- na tachChakyamapohitum . \-\- tattu bhAti rasAshrayAt .. 8.. tadidamatra sa~NkShepeNAbhidhIyate satkavInAmupadeshAya \-\-\- rasabhAvAdisambaddhA yadyauchityAnusAriNI . anvIyate vastugatirdeshakAlAdibhedinI .. 9.. tatkA gaNanA kavInAmanyeShAM parimitashaktInAm . vAchaspatisahasrANAM sahasrairapi yatnataH . nibaddhA sA kShayaM naiti prakR^itirjagatAmiva .. 10.. yathA hi jagatprakR^itiratItakalpaparamparAvirbhUtavichitravastuprapa~nchA satI punaridAnIM parikShINA parapadArthanirmANashaktiriti na shakyate.abhi\- dhAtum . tadvadeveyaM kAvyasthitiranantAbhiH kavimatibhirupabhuktApi nedA\- nIM parihIyate\, pratyuta navanavAbhirvyutpattibhiH parivardhate . itthaM sthite.api saMvAdAstu bhavantyeva bAhulyena sumedhasAm . sthitaM hyetat saMvAdinya eva medhAvinAM buddhayaH . kintu \-\-\- naikarUpatayA sarve te mantavyA vipashchitA .. 11.. kathamiti chet \-\-\- saMvAdo hyanyasAdR^ishyaM tatpunaH pratibimbavat . AlekhyAkAravattulyadehivachcha sharIriNAm .. 12.. saMvAdo hi kAvyArthasyochyate yadanyena kAvyavastunA sAdR^ishyam . tatpunaH sharIriNAM pratibimbavadAlekhyAkAravattulyadehivachcha tridhA vyavasthitam . ki~nchiddhi kAvyavastu vastvantarasya sharIriNaH pratibimbakalpam\, anyadAlekhyaprakhyam\, anyattulyena sharIriNA sadR^isham . tatra pUrvamananyAtma tuchChAtma tadanantaram . tR^itIyaM tu prasiddhAtma nAnyasAmyaM tyajetkaviH .. 13.. tatra pUrvaM pratibimbakalpaM kAvyavastu parihartavyaM sumatinA . yata\- stadananyAtma tAttvikasharIrashUnyam . tadanantaramAlekhyaprakhyamanyasAmyaM sharIrAntarayuktamapi tuchChAtmatvena tyaktavyam . tR^itIyaM tu vibhinnakama\- nIyasharIrasadbhAve sati sasaMvAdamapi kAvyavastu na tyaktavyaM kavinA . na hi sharIrI sharIriNAnyena sadR^isho.apyeka eveti shakyate vaktum .. 13.. etadevopapAdayitumuchyate \-\-\- Atmano.anyasya sadbhAve pUrvasthityanuyAyyapi . vastu bhAtitarAM tanvyAH shashichChAyamivAnanam .. 14.. tattvasya sArabhUtasyAtmanaH sadbhAve.anyasya pUrvasthityanuyAyyapi vastu bhAtitarAm . purANaramaNIyachChAyAnugR^ihItaM hi vastu sharIravatparAM shobhAM puShyati . na tu punaruktatvenAvabhAsate . tanvyAH shashichChAyami\- vAnanam . evaM tAvatsasaMvAdAnAM samudAyarUpANAM vAkyArthAnAM vibhaktAH sI\- mAnaH . padArtharUpANAM cha vastvantarasadR^ishAnAM kAvyavastUnAM nAstyeva doSha iti pratipAdayitumuchyate \-\-\- akSharAdirachaneva yojyate yatra vasturachanA purAtanI . nUtane sphurati kAvyavastuni vyaktameva khalu sA na duShyati .. 15.. na hi vAchaspatinApyakSharANi padAni vA kAnichidapUrvANi ghaTa\- yituM shakyante . tAni tu tAnyevopanibaddhAni na kAvyAdiShu navatAM virudhyanti . tathaiva padArtharUpANi shleShAdimayAnyarthatattvAni . tasmAt \-\- yadapi tadapi ramyaM yatra lokasya ki~nchit\- sphuritamidamitIyaM buddhirabhyujjihIte . sphuraNeyaM kAchiditi sahR^idayAnAM chamatkR^itirutpadyate . anugatamapi pUrvachChAyayA vastu tAdR^ik sukavirupanibadhnannindyatAM nopayAti .. 16.. tadanugatamapi pUrvachChAyayA vastu tAdR^ik tAdR^ikShaM sukavirvivakShitavya\- ~NgyavAchyArthasamarpaNasamarthashabdarachanArUpayA bandhachChAyayopanibadhnannindyatAM naiva yAti . taditthaM sthitam \-\-\- pratIyantAM vAcho nimitavividhArthAmR^itarasA na sAdaH kartavyaH kavibhiranavadye svaviShaye . santi navAH kAvyArthAH paropanibaddhArthavirachane na kashchitkaverguNa iti bhAvayitvA . parasvAdAnechChAviratamanaso vastu sukaveH sarasvatyevaiShA ghaTayati yatheShTaM bhagavatI .. 17.. parasvAdAnechChAviratamanasaH sukaveH sarasvatyeShA bhagavatI yatheShTaM ghaTayati vastu . yeShAM sukavInAM prAktanapuNyAbhyAsaparipAkavashena pravR^ittisteShAM paroparachitArthaparigrahaniHspR^ihANAM svavyApAro na kvachidu\- payujyate . saiva bhagavatI sarasvatI svayamabhimatamarthamAvirbhAvayati . etadeva hi mahAkavitvaM mahAkavInAmityom . ityakliShTarasAshrayochitaguNAla~NkArashobhAbhR^ito yasmAdvastu samIhitaM sukR^itibhiH sarvaM samAsAdyate . kAvyAkhye.akhilasaukhyadhAmni vibudhodyAne dhvanirdarshitaH so.ayaM kalpatarUpamAnamahimA bhogyo.astu bhavyAtmanAm .. satkAvyatattvanayavartmachiraprasupta kalpaM manassu paripakvadhiyAM yadAsIt . tadvyAkarotsahR^idayodayalAbhaheto\- rAnandavardhana iti prathitAbhidhAnaH .. iti shrIrAjAnakAnandavardhanAchAryavirachite dhvanyAloke chaturtha uddyotaH . ##\medskip\hrule\medskip Encoded by Rajani Arjun Shankar rajani\_{}arjun@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}