% Text title : chANakya nItI % File name : chANakyanItisort.itx % Category : major\_works, chANakya, upadesha, subhaashita % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Chanakya [circa 350 B.C.] % Transliterated by : Sunder Hattangadi % Proofread by : Sunder Hattangadi % Description-comments : A manual of ethics/morals % Latest update : October 8,2022 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Chanakya Niti ..}## \itxtitle{.. chANakyanIti ..}##\endtitles ## praNamya shirasA viShNuM trailokyAdhipatiM prabhum | nAnAshAstroddhR^itaM vakShye rAjanItisamuchchayam || 01\-01 adhItyedaM yathAshAstraM naro jAnAti sattamaH | dharmopadeshavikhyAtaM kAryAkAryaM shubhAshubham || 01\-02 tadahaM sampravakShyAmi lokAnAM hitakAmyayA | yena vij~nAtamAtreNa sarvaj~nAtvaM prapadyate || 01\-03 mUrkhashiShyopadeshena duShTastrIbharaNena cha | duHkhitaiH samprayogeNa paNDito.apyavasIdati || 01\-04 duShTA bhAryA shaThaM mitraM bhR^ityashchottaradAyakaH | sasarpe cha gR^ihe vAso mR^ityureva na sa.nshayaH || 01\-05 Apadarthe dhanaM rakSheddArAn rakSheddhanairapi | AtmAnaM satataM rakSheddArairapi dhanairapi || 01\-06 Apadarthe dhanaM rakShechChrImatAM kuta ApadaH | kadAchichchalate lakShmIH sa~nchito.api vinashyati || 01\-07 yasmindeshe na sammAno na vR^ittirna cha bAndhavAH | na cha vidyAgamo.apyasti vAsaM tatra na kArayet || 01\-08 dhanikaH shrotriyo rAjA nadI vaidyastu pa~nchamaH | pa~ncha yatra na vidyante na tatra divasaM vaset || 01\-09 lokayAtrA bhayaM lajjA dAkShiNyaM tyAgashIlatA | pa~ncha yatra na vidyante na kuryAttatra saMsthitim || 01\-10 jAnIyAtpreShaNe bhR^ityAnbAndhavAn vyasanAgame | mitraM chApattikAleShu bhAryAM cha vibhavakShaye || 01\-11 Ature vyasane prApte durbhikShe shatrusa~NkaTe | rAjadvAre shmashAne cha yastiShThati sa bAndhavaH || 01\-12 yo dhruvANi parityajya adhruvaM pariShevate | dhruvANi tasya nashyanti chAdhruvaM naShTameva hi || 01\-13 varayetkulajAM prAj~no virUpAmapi kanyakAm | rUpashIlAM na nIchasya vivAhaH sadR^ishe kule || 01\-14 nadInAM shastrapANInAMnakhInAM shR^i~NgiNAM tathA | vishvAso naiva kartavyaH strIShu rAjakuleShu cha || 01\-15 viShAdapyamR^itaM grAhyamamedhyAdapi kA~nchanam | amitrAdapi sadvR^ittaM bAlAdapi subhAShitam || 01\-16 strINAM dviguNa AhAro lajjA chApi chaturguNA | sAhasaM ShaDguNaM chaiva kAmashchAShTaguNaH smR^itaH || 01\-17 \medskip\hrule\medskip anR^itaM sAhasaM mAyA mUrkhatvamatilobhitA | ashauchatvaM nirdayatvaM strINAM doShAH svabhAvajAH || 02\-01 bhojyaM bhojanashaktishcha ratishaktirvarA~NganA | vibhavo dAnashaktishcha nAlpasya tapasaH phalam || 02\-02 yasya putro vashIbhUto bhAryA ChandAnugAminI | vibhave yashcha santuShTastasya svarga ihaiva hi || 02\-03 te putrA ye piturbhaktAH sa pitA yastu poShakaH | tanmitraM yatra vishvAsaH sA bhAryA yatra nirvR^itiH || 02\-04 parokShe kAryahantAraM pratyakShe priyavAdinam | varjayettAdR^ishaM mitraM viShakumbhaM payomukham || 02\-05 na vishvasetkumitre cha mitre chApi na vishvaset | kadAchitkupitaM mitraM sarvaM guhyaM prakAshayet || 02\-06 manasA chintitaM kAryaM vAchA naiva prakAshayet | mantreNa rakShayedgUDhaM kArye chApi niyojayet || 02\-07 kaShTaM cha khalu mUrkhatvaM kaShTaM cha khalu yauvanam | kaShTAtkaShTataraM chaiva paragehanivAsanam || 02\-08 shaile shaile cha mANikyaM mauktikaM na gaje gaje | sAdhavo na hi sarvatra chandanaM na vane vane || 02\-09 putrAshcha vividhaiH shIlairniyojyAH satataM budhaiH | nItij~nAH shIlasampannA bhavanti kulapUjitAH || 02\-10 mAtA shatruH pitA vairI yAbhyAM bAlA na pAThitAH | sabhAmadhye na shobhante ha.nsamadhye bako yathA || 02\-11 lAlanAdbahavo doShAstADane bahavo guNAH | tasmAtputraM cha shiShyaM cha tADayenna tu lAlayet || 02\-12 shlokena vA tadardhena tadardhArdhAkShareNa vA | abandhyaM divasaM kuryAddAnAdhyayanakarmabhiH || 02\-13 kAntAviyogaH svajanApamAnaM R^iNasya sheShaM kunR^ipasya sevA | dAridryabhAvAdvimukhaM cha mitraM vinAgninA pa~ncha dahanti kAyam || 02\-14 nadItIre cha ye vR^ikShAH parageheShu kAminI | mantrahInAshcha rAjAnaH shIghraM nashyantyasa.nshayam || 02\-15 balaM vidyA cha viprANAM rAj~nAM sainyaM balaM tathA | balaM vittaM cha vaishyAnAM shUdrANAM pAricharyakam || 02\-16 nirdhanaM puruShaM veshyA prajA bhagnaM nR^ipaM tyajet | khagA vItaphalaM vR^ikShaM bhuktvA chAbhyAgato gR^iham || 02\-17 gR^ihItvA dakShiNAM viprAstyajanti yajamAnakam | prAptavidyA guruM shiShyA dagdhAraNyaM mR^igAstathA || 02\-18 durAchArI durAdR^iShTirdurAvAsI cha durjanaH | yanmaitrI kriyate pu.nbhirnaraH shIghraM vinashyati || 02\-19 samAne shobhate prItiH rAj~ni sevA cha shobhate | vANijyaM vyavahAreShu divyA strI shobhate gR^ihe || 02\-20 \medskip\hrule\medskip kasya doShaH kule nAsti vyAdhinA ko na pIDitaH | vyasanaM kena na prAptaM kasya saukhyaM nirantaram || 03\-01 AchAraH kulamAkhyAti deshamAkhyAti bhAShaNam | sambhramaH snehamAkhyAti vapurAkhyAti bhojanam || 03\-02 sukule yojayetkanyAM putraM vidyAsu yojayet | vyasane yojayechChatruM mitraM dharmeNa yojayet || 03\-03 durjanasya cha sarpasya varaM sarpo na durjanaH | sarpo daMshati kAle tu durjanastu pade pade || 03\-04 etadarthe kulInAnAM nR^ipAH kurvanti sa~Ngraham | AdimadhyAvasAneShu na te gachChanti vikriyAm || 03\-05 pralaye bhinnamaryAdA bhavanti kila sAgarAH | sAgarA bhedamichChanti pralaye.api na sAdhavaH || 03\-06 mUrkhastu prahartavyaH pratyakSho dvipadaH pashuH | bhidyate vAkya\-shalyena adR^ishaM kaNTakaM yathA || 03\-07 rUpayauvanasampannA vishAlakulasambhavAH | vidyAhInA na shobhante nirgandhAH kiMshukA yathA || 03\-08 kokilAnAM svaro rUpaM strINAM rUpaM pativratam | vidyA rUpaM kurUpANAM kShamA rUpaM tapasvinAm || 03\-09 tyajedekaM kulasyArthe grAmasyArthe kulaM tyajet | grAmaM janapadasyArthe AtmArthe pR^ithivIM tyajet || 03\-10 udyoge nAsti dAridryaM japato nAsti pAtakam | maunena kalaho nAsti nAsti jAgarite bhayam || 03\-11 atirUpeNa vA sItA atigarveNa rAvaNaH | atidAnAdbalirbaddho hyatisarvatra varjayet || 03\-12 ko hi bhAraH samarthAnAM kiM dUraM vyavasAyinAm | ko videshaH suvidyAnAM kaH paraH priyavAdinAm || 03\-13 ekenApi suvR^ikSheNa puShpitena sugandhinA | vAsitaM tadvanaM sarvaM suputreNa kulaM yathA || 03\-14 ekena shuShkavR^ikSheNa dahyamAnena vahninA | dahyate tadvanaM sarvaM kuputreNa kulaM yathA || 03\-15 ekenApi suputreNa vidyAyuktena sAdhunA | AhlAditaM kulaM sarvaM yathA chandreNa sharvarI || 03\-16 kiM jAtairbahubhiH putraiH shokasantApakArakaiH | varamekaH kulAlambI yatra vishrAmyate kulam || 03\-17 lAlayetpa~nchavarShANi dashavarShANi tADayet | prApte tu ShoDashe varShe putre mitravadAcharet || 03\-18 upasarge.anyachakre cha durbhikShe cha bhayAvahe | asAdhujanasamparke yaH palAyetsa jIvati || 03\-19 dharmArthakAmamokShANAM yasyaiko.api na vidyate | ajAgalastanasyeva tasya janma nirarthakam || 03\-20 mUrkhA yatra na pUjyante dhAnyaM yatra susa~nchitam | dAmpatye kalaho nAsti tatra shrIH svayamAgatA || 03\-21 ayamamR^itanidhAnaM nAyako.apyoShadhInAM amR^itamayasharIraH kAntiyukto.api chandraH | bhavati vigatarashmirmaNDalaM prApya bhAnoH parasadananiviShTaH ko laghutvaM na yAti || 03\-31 ##Ed. Sharma## \medskip\hrule\medskip AyuH karma cha vittaM cha vidyA nidhanameva cha | pa~nchaitAni hi sR^ijyante garbhasthasyaiva dehinaH || 04\-01 sAdhubhyaste nivartante putramitrANi bAndhavAH | ye cha taiH saha gantArastaddharmAtsukR^itaM kulam || 04\-02 darshanadhyAnasaMsparshairmatsI kUrmI cha pakShiNI | shishuM pAlayate nityaM tathA sajjana-sa.ngatiH || 04\-03 yAvatsvastho hyayaM deho yAvanmR^ityushcha dUrataH | tAvadAtmahitaM kuryAtprANAnte kiM kariShyati || 04\-04 kAmadhenuguNA vidyA hyakAle phaladAyinI | pravAse mAtR^isadR^ishI vidyA guptaM dhanaM smR^itam || 04\-05 eko.api guNavAnputro nirguNena shatena kim | ekashchandrastamo hanti na cha tArAH sahasrashaH || 04\-06 mUrkhashchirAyurjAto.api tasmAjjAtamR^ito varaH | mR^itaH sa chAlpaduHkhAya yAvajjIvaM jaDo dahet || 04\-07 kugrAmavAsaH kulahInasevA kubhojanaM krodhamukhI cha bhAryA | putrashcha mUrkho vidhavA cha kanyA vinAgninA ShaTpradahanti kAyam || 04\-08 kiM tayA kriyate dhenvA yA na dogdhrI na garbhiNI | ko.arthaH putreNa jAtena yo na vidvAn na bhaktimAn || 04\-09 saMsAratApadagdhAnAM trayo vishrAntihetavaH | apatyaM cha kalatraM cha satAM sa~Ngatireva cha || 04\-10 sakR^ijjalpanti rAjAnaH sakR^ijjalpanti paNDitAH | sakR^itkanyAH pradIyante trINyetAni sakR^itsakR^it || 04\-11 ekAkinA tapo dvAbhyAM paThanaM gAyanaM tribhiH | chaturbhirgamanaM kShetraM pa~nchabhirbahubhI raNaH || 04\-12 sA bhAryA yA shuchirdakShA sA bhAryA yA pativratA | sA bhAryA yA patiprItA sA bhAryA satyavAdinI || 04\-13 aputrasya gR^ihaM shUnyaM dishaH shUnyAstvabAndhavAH | mUrkhasya hR^idayaM shUnyaM sarvashUnyA daridratA || 04\-14 anabhyAse viShaM shAstramajIrNe bhojanaM viSham | daridrasya viShaM goShThI vR^iddhasya taruNI viSham || 04\-15 tyajeddharmaM dayAhInaM vidyAhInaM guruM tyajet | tyajetkrodhamukhIM bhAryAM niHsnehAnbAndhavAMstyajet || 04\-16 adhvA jarA dehavatAM parvatAnAM jalaM jarA | amaithunaM jarA strINAM vastrANAmAtapo jarA || 04\-17 indriyANi cha sa.nyamya bakavatpaNDito naraH | deshakAlabalaM j~nAtvA sarvakAryANi sAdhayet || 04\-17 ##Ed. Sharma## kaH kAlaH kAni mitrANi ko deshaH kau vyayAgamau | kashchAhaM kA cha me shaktiriti chintyaM muhurmuhuH || 04\-18 agnirdevo dvijAtInAM munInAM hR^idi daivatam | pratimA svalpabuddhInAM sarvatra samadarshinaH || 04\-19 \medskip\hrule\medskip gururagnirdvijAtInAM varNAnAM brAhmaNo guruH | patireva guruH strINAM sarvasyAbhyAgato guruH || 05\-01 yathA chaturbhiH kanakaM parIkShyate nigharShaNachChedanatApatADanaiH | tathA chaturbhiH puruShaH parIkShyate tyAgena shIlena guNena karmaNA || 05\-02 tAvadbhayeShu bhetavyaM yAvadbhayamanAgatam | AgataM tu bhayaM vIkShya prahartavyamasha~NkayA || 05\-03 ekodarasamudbhUtA ekanakShatrajAtakAH | na bhavanti samAH shIle yathA badarakaNTakAH || 05\-04 anyAyArjitavittapUrNamudaraM garveNa tu~NgaM shiro re re jambuka mu~ncha mu~ncha sahasA nIchaM sunindyaM vapuH || 05\-05 ##Ed. Sharma## niHspR^iho nAdhikArI syAn nAkAmo maNDanapriyaH | nAvidagdhaH priyaM brUyAtspaShTavaktA na va~nchakaH || 05\-05 mUrkhANAM paNDitA dveShyA adhanAnAM mahAdhanAH | parA.nganA kulastrINAM subhagAnAM cha durbhagAH || 05\-06 AlasyopagatA vidyA parahastagataM dhanam | alpabIjaM hataM kShetraM hataM sainyamanAyakam || 05\-07 abhyAsAddhAryate vidyA kulaM shIlena dhAryate | guNena j~nAyate tvAryaH kopo netreNa gamyate || 05\-08 vittena rakShyate dharmo vidyA yogena rakShyate | mR^idunA rakShyate bhUpaH satstriyA rakShyate gR^iham || 05\-09 anyathA vedashAstrANi j~nAnapANDityamanyathA | anyathA tatpadaM shAntaM lokAH klishyanti chAhnyathA || 05\-10 dAridryanAshanaM dAnaM shIlaM durgatinAshanam | aj~nAnanAshinI praj~nA bhAvanA bhayanAshinI || 05\-11 nAsti kAmasamo vyAdhirnAsti mohasamo ripuH | nAsti kopasamo vahnirnAsti j~nAnAtparaM sukham || 05\-12 janmamR^ityU hi yAtyeko bhunaktyekaH shubhAshubham | narakeShu patatyeka eko yAti parAM gatim || 05\-13 tR^iNaM brahmavidaH svargastR^iNaM shUrasya jIvitam | jitAshasya tR^iNaM nArI niHspR^ihasya tR^iNaM jagat || 05\-14 vidyA mitraM pravAse cha bhAryA mitraM gR^iheShu cha | vyAdhitasyauShadhaM mitraM dharmo mitraM mR^itasya cha || 05\-15 vR^ithA vR^iShTiH samudreShu vR^ithA tR^iptasya bhojanam | vR^ithA dAnaM samarthasya vR^ithA dIpo divApi cha || 05\-16 nAsti meghasamaM toyaM nAsti chAtmasamaM balam | nAsti chakShuHsamaM tejo nAsti dhAnyasamaM priyam || 05\-17 adhanA dhanamichChanti vAchaM chaiva chatuShpadAH | mAnavAH svargamichChanti mokShamichChanti devatAH || 05\-18 satyena dhAryate pR^ithvI satyena tapate raviH | satyena vAti vAyushcha sarvaM satye pratiShThitam || 05\-19 chalA lakShmIshchalAH prANAshchale jIvitamandire | chalAchale cha saMsAre dharma eko hi nishchalaH || 05\-20 narANAM nApito dhUrtaH pakShiNAM chaiva vAyasaH | chatuShpAdaM shR^igAlastu strINAM dhUrtA cha mAlinI || 05\-21 janitA chopanetA cha yastu vidyAM prayachChati | annadAtA bhayatrAtA pa~nchaite pitaraH smR^itAH || 05\-22 rAjapatnI guroH patnI mitrapatnI tathaiva cha | patnImAtA svamAtA cha pa~nchaitA mAtaraH smR^itAH || 05\-23 \medskip\hrule\medskip shrutvA dharmaM vijAnAti shrutvA tyajati durmatim | shrutvA j~nAnamavApnoti shrutvA mokShamavApnuyAt || 06\-01 pakShiNaH kAkashchaNDAlaH pashUnAM chaiva kukkuraH | munInAM pApashchaNDAlaH sarvachANDAlanindakaH || 06\-02 bhasmanA shuddhyate kAsyaM tAmramamlena shuddhyati | rajasA shuddhyate nArI nadI vegena shuddhyati || 06\-03 bhramansampUjyate rAjA bhramansampUjyate dvijaH | bhramansampUjyate yogI strI bhramantI vinashyati || 06\-04 yasyArthAstasya mitrANi yasyArthAstasya bAndhavAH | yasyArthAH sa pumA.Nlloke yasyArthAH sa cha paNDitaH || 06\-05 tAdR^ishI jAyate buddhirvyavasAyo.api tAdR^ishaH | sahAyAstAdR^ishA eva yAdR^ishI bhavitavyatA || 06\-06 kAlaH pachati bhUtAni kAlaH saMharate prajAH | kAlaH supteShu jAgarti kAlo hi duratikramaH || 06\-07 na pashyati cha janmAndhaH kAmAndho naiva pashyati | madonmattA na pashyanti arthI doShaM na pashyati || 06\-08 svayaM karma karotyAtmA svayaM tatphalamashnute | svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAdvimuchyate|| 06\-09 rAjA rAShTrakR^itaM pApaM rAj~naH pApaM purohitaH | bhartA cha strIkR^itaM pApaM shiShyapApaM gurustathA || 06\-10 R^iNakartA pitA shatrurmAtA cha vyabhichAriNI | bhAryA rUpavatI shatruH putraH shatrurapaNDitaH || 06\-11 lubdhamarthena gR^ihNIyAt stabdhama~njalikarmaNA | mUrkhaM Chando.anuvR^ittyA cha yathArthatvena paNDitam || 06\-12 varaM na rAjyaM na kurAjarAjyaM varaM na mitraM na kumitramitram | varaM na shiShyo na kushiShyashiShyo varaM na dAra na kudaradAraH || 06\-13 kurAjarAjyena kutaH prajAsukhaM kumitramitreNa kuto.abhinirvR^itiH | kudAradAraishcha kuto gR^ihe ratiH kushiShyashiShyamadhyApayataH kuto yashaH || 06\-14 siMhAdekaM bakAdekaM shikShechchatvAri kukkuTAt | vAyasAtpa~ncha shikShechcha ShaTshunastrINi gardabhAt || 06\-15 prabhUtaM kAryamalpaM vA yannaraH kartumichChati | sarvArambheNa tatkAryaM siMhAdekaM prachakShate || 06\-16 indriyANi cha saMyamya rAgadveShavivarjitaH | samaduHkhasukhaH shAntaH tattvaj~naH sAdhurucyate || 06\-17 pratyutthAnaM cha yuddhaM cha saMvibhAgaM cha bandhuShu | svayamAkramya bhuktaM cha shikShechchatvAri kukkuTAt || 06\-18 gUDhamaithunachAritvaM kAle kAle cha sa~Ngraham | apramattamavishvAsaM pa~ncha shikShechcha vAyasAt || 06\-19 bahvAshI svalpasantuShTaH sanidro laghuchetanaH | svAmibhaktashcha shUrashcha ShaDete shvAnato guNAH || 06\-20 sushrAnto.api vahedbhAraM shItoShNaM na cha pashyati | santuShTashcharate nityaM trINi shikShechcha gardabhAt || 06\-21 ya etAnviMshatiguNAnAchariShyati mAnavaH | kAryAvasthAsu sarvAsu ajeyaH sa bhaviShyati || 06\-22 \medskip\hrule\medskip arthanAshaM manastApaM gR^ihe dushcharitAni cha | va~nchanaM chApamAnaM cha matimAnna prakAshayet || 07\-01 dhanadhAnyaprayogeShu vidyAsa~NgrahaNe tathA | AhAre vyavahAre cha tyaktalajjaH sukhI bhavet || 07\-02 santoShAmR^itatR^iptAnAM yatsukhaM shAntireva cha | na cha taddhanalubdhAnAmitashchetashcha dhAvatAm || 07\-03 santoShastriShu kartavyaH svadAre bhojane dhane | triShu chaiva na kartavyo.adhyayane japadAnayoH || 07\-04 viprayorvipravahnyoshcha dampatyoH svAmibhR^ityayoH | antareNa na gantavyaM halasya vR^iShabhasya cha || 07\-05 pAdAbhyAM na spR^ishedagniM guruM brAhmaNameva cha | naiva gAM na kumArIM cha na vR^iddhaM na shishuM tathA || 07\-06 shakaTaM pa~nchahastena dashahastena vAjinam | gajaM hastasahasreNa deshatyAgena durjanam || 07\-07 hastI a~NkushamAtreNa vAjI hastena tADyate | shR^i~NgI laguDahastena khaDgahastena durjanaH || 07\-08 tuShyanti bhojane viprA mayUrA ghanagarjite | sAdhavaH parasampattau khalAH paravipattiShu || 07\-09 anulomena balinaM pratilomena durjanam | AtmatulyabalaM shatruM vinayena balena vA || 07\-10 bAhuvIryaM balaM rAj~nAM brahmaNo brahmavidbalI | rUpayauvanamAdhuryaM strINAM balamanuttamam || 07\-11 nAtyantaM saralairbhAvyaM gatvA pashya vanasthalIm | Chidyante saralAstatra kubjAstiShThanti pAdapAH || 07\-12 yatrodakaM tatra vasanti haMsA\- stathaiva shuShkaM parivarjayanti | na ha.nsatulyena nareNa bhAvyaM punastyajantaH punarAshrayante || 07\-13 upArjitAnAM vittAnAM tyAga eva hi rakShaNam | taDAgodarasaMsthAnAM parIvAha ivAmbhasAm || 07\-14 yasyArthAstasya mitrANi yasyArthAstasya bAndhavAH | yasyArthAH sa pumA.Nlloke yasyArthAH sa cha paNDitaH || 07\-15 svargasthitAnAmiha jIvaloke chatvAri chihnAni vasanti dehe | dAnaprasa.ngo madhurA cha vANI devArchanaM brAhmaNatarpaNaM cha || 07\-16 atyantakopaH kaTukA cha vANI daridratA cha svajaneShu vairam | nIchaprasa.ngaH kulahInasevA chihnAni dehe narakasthitAnAm || 07\-17 gamyate yadi mR^igendramandiraM labhyate karikapAlamauktikam | jambukAlayagate cha prApyate vatsapuchChakharacharmakhaNDanam || 07\-18 shunaH puchChamiva vyarthaM jIvitaM vidyayA vinA | na guhyagopane shaktaM na cha daMshanivAraNe || 07\-19 vAchAM shauchaM cha manasaH shauchamindriyanigrahaH | sarvabhUtadayAshauchametachChauchaM parArthinAm || 07\-20 puShpe gandhaM tile tailaM kAShThe.agniM payasi ghR^itam | ikShau guDaM tathA dehe pashyAtmAnaM vivekataH || 07\-21 \medskip\hrule\medskip adhamA dhanamichChanti dhanamAnau cha madhyamAH | uttamA mAnamichChanti mAno hi mahatAM dhanam || 08\-01 ikShurApaH payo mUlaM tAmbUlaM phalamauShadham | bhakShayitvApi kartavyAH snAnadAnAdikAH kriyAH || 08\-02 dIpo bhakShayate dhvAntaM kajjalaM cha prasUyate | yadannaM bhakShayate nityaM jAyate tAdR^ishI prajA || 08\-03 vittaM dehi guNAnviteShu matimannAnyatra dehi kvachit prAptaM vArinidherjalaM ghanamukhe mAdhuryayuktaM sadA | jIvAnsthAvaraja.ngamA.nshcha sakalAnsa.njIvya bhUmaNDalaM bhUyaH pashya tadeva koTiguNitaM gachChantamambhonidhim || 08\-04 chANDAlAnAM sahasraishcha sUribhistattvadarshibhiH | eko hi yavanaH prokto na nIcho yavanAtparaH || 08\-05 tailAbhya~Nge chitAdhUme maithune kShaurakarmaNi | tAvadbhavati chANDAlo yAvatsnAnaM na chAcharet || 08\-06 ajIrNe bheShajaM vAri jIrNe vAri balapradam | bhojane chAmR^itaM vAri bhojanAnte viShApaham || 08\-07 hataM j~nAnaM kriyAhInaM hatashchAj~nAnato naraH | hataM nirNAyakaM sainyaM striyo naShTA hyabhartR^ikAH || 08\-08 vR^iddhakAle mR^itA bhAryA bandhuhastagataM dhanam | bhojanaM cha parAdhInaM tisraH puMsAM viDambanAH || 08\-09 nAgnihotraM vinA vedA na cha dAnaM vinA kriyA | na bhAvena vinA siddhistasmAdbhAvo hi kAraNam || 08\-10 na devo vidyate kAShThe na pAShANe na mR^iNmaye | bhAve hi vidyate devastasmAdbhAvo hi kAraNam || 08\-11 kAShThapAShANadhAtUnAM kR^itvA bhAvena sevanam | shraddhayA cha tathA siddhistasya viShNuprasAdataH || 08\-12 shAntitulyaM tapo nAsti na santoShAtparaM sukham | na tR^iShNAyAH paro vyAdhirna cha dharmo dayAparaH || 08\-13 (dayAsamaH ) krodho vaivasvato rAjA tR^iShNA vaitaraNI nadI | vidyA kAmadudhA denuH santoSho nandanaM vanam || 08\-14 guNo bhUShayate rUpaM shIlaM bhUShayate kulam | sidhirbhUShayate vidyAM bhogo bhUShayete dhanam || 08\-15 nirguNasya hataM rUpaM duHshIlasya hataM kulam | asiddhasya hatA vidyA hyabhogena hataM dhanam || 08\-16 shuddhaM bhUmigataM toyaM shuddhA nArI pativratA | shuchiH kShemakaro rAjA santoSho brAhmaNaH shuchiH || 08\-17 asantuShTA dvijA naShTAH santuShTAshcha mahIbhR^itaH | salajjA gaNikA naShTA nirlajjAshcha kulA~NganA || 08\-18 kiM kulena vishAlena vidyAhInena dehinAm | duShkulaM chApi viduSho devairapi sa pUjyate || 08\-19 vidvAnprashasyate loke vidvAn sarvatra pUjyate | vidyayA labhate sarvaM vidyA sarvatra pUjyate || 08\-20 R^iNakartA pitA shatrurmAtA cha vyabhichAriNI | bhAryA rUpavatI shatruH putraH shatrurapaNDitaH || 08\-21 mAMsabhakShyaiH surApAnairmukhaishchAkSharavarjitaiH | pashubhiH puruShAkArairbhArAkrAntA hi medinI || 08\-22 annahIno dahedrAShTraM mantrahInashcha R^itvijaH | yajamAnaM dAnahIno nAsti yaj~nasamo ripuH || 08\-23 \medskip\hrule\medskip muktimichChasi chettAta viShayAnviShavattyaja | kShamArjavadayAshauchaM satyaM pIyUShavatpiba || 09\-01 parasparasya marmANi ye bhAShante narAdhamAH | ta eva vilayaM yAnti valmIkodarasarpavat || 09\-02 gandhaH suvarNe phalamikShudaNDe nAkari puShpaM khalu chandanasya | vidvAndhanADhyashcha nR^ipashchirAyuH dhAtuH purA ko.api na buddhido.abhUt || 09\-03 sarvauShadhInAmamR^itA pradhAnA sarveShu saukhyeShvashanaM pradhAnam | sarvendriyANAM nayanaM pradhAnaM sarveShu gAtreShu shiraH pradhAnam || 09\-04 dUto na sa~ncharati khe na chalechcha vArtA pUrvaM na jalpitamidaM na cha sa~Ngamo.asti | vyomni sthitaM ravishAshigrahaNaM prashastaM jAnAti yo dvijavaraH sa kathaM na vidvAn || 09\-05 vidyArthI sevakaH pAnthaH kShudhArto bhayakAtaraH | bhANDArI pratihArI cha sapta suptAnprabodhayet || 09\-06 ahiM nR^ipaM cha shArdUlaM vR^iddhaM cha bAlakaM tathA | parashvAnaM cha mUrkhaM cha sapta suptAnna bodhayet || 09\-07 ardhAdhItAshcha yairvedAstathA shUdrAnnabhojanAH | te dvijAH kiM kariShyanti nirviShA iva pannagAH || 09\-08 yasminruShTe bhayaM nAsti tuShTe naiva dhanAgamaH | nigraho.anugraho nAsti sa ruShTaH kiM kariShyati || 09\-09 nirviSheNApi sarpeNa kartavyA mahatI phaNA | viShamastu na chApyastu ghaTATopo bhaya~NkaraH || 09\-10 prAtardyUtaprasa~Ngena madhyAhne strIprasa~NgataH | rAtrau chauraprasa~Ngena kAlo gachChanti dhImatAm || 09\-11 svahastagrathitA mAlA svahastaghR^iShTachandanam | svahastalikhitaM stotraM shakrasyApi shriyaM haret || 09\-12 ikShudaNDAstilAH shUdrAH kAntA hema cha medinI | chandanaM dadhi tAmbUlaM mardanaM guNavardhanam || 09\-13 dahyamAnAH sutIvreNa nIchAH parayasho.agninA ashaktAstatpadaM gantuM tato nindAM prakurvate | daridratA dhIratayA virAjatekuvastratA shubhratayA virAjate kadannatA choShNatayA virAjate kurUpatA shIlatayA virAjate || 09\-14 \medskip\hrule\medskip dhanahIno na hInashcha dhanikaH sa sunishchayaH | vidyAratnena hIno yaH sa hInaH sarvavastuShu || 10\-01 dR^iShTipUtaM nyasetpAdaM vastrapUtaM pibejjalam | shAstrapUtaM vadedvAkyaH manaHpUtaM samAcharet || 10\-02 sukhArthI chettyajedvidyAM vidyArthI chettyajetsukham | sukhArthinaH kuto vidyA sukhaM vidyArthinaH kutaH || 10\-03 kavayaH kiM na pashyanti kiM na bhakShanti vAyasAH | madyapAH kiM na jalpanti kiM na kurvanti yoShitaH || 10\-04 ra~NkaM karoti rAjAnaM rAjAnaM ra~Nkameva cha | dhaninaM nirdhanaM chaiva nirdhanaM dhaninaM vidhiH || 10\-05 lubdhAnAM yAchakaH shatrurmUrkhAnAM bodhako ripuH | jArastrINAM patiH shatrushchaurANAM chandramA ripuH || 10\-06 yeShAM na vidyA na tapo na dAnaM j~nAnaM na shIlAM na guNo na dharmaH | te martyaloke bhuvi bhArabhUtA manuShyarUpeNa mR^igAshcharanti || 10\-07 antaHsAravihInAnAmupadesho na jAyate | malayAchalasaMsargAnna veNushchandanAyate || 10\-08 yasya nAsti svayaM praj~nA shAstraM tasya karoti kim | lochanAbhyAM vihInasya darpaNaH kiM kariShyati || 10\-09 durjanaM sajjanaM kartumupAyo nahi bhUtale | apAnaM shAtadhA dhautaM na shreShThamindriyaM bhavet || 10\-10 AptadveShAdbhavenmR^ityuH paradveShAddhanakShayaH | rAjadveShAdbhavennAsho brahmadveShAtkulakShayaH || 10\-11 varaM vanaM vyAghragajendrasevitaM drumAlayaM patraphalAmbusevanam | tR^iNeShu shayyA shatajIrNavalkalaM na bandhumadhye dhanahInajIvanam || 10\-12 vipro vR^ikShastasya mUlaM cha sandhyA vedaH shAkhA dharmakarmANi patram | tasmAnmUlaM yatnato rakShaNIyaM Chinne mUle naiva shAkhA na patram || 10\-13 mAtA cha kamalA devI pitA devo janArdanaH | bAndhavA viShNubhaktAshcha svadesho bhuvanatrayam || 10\-14 ekavR^ikShasamArUDhA nAnAvarNA viha~NgamAH | prabhAte dikShu dashasu yAnti kA tatra vedanA || 10\-15 buddhiryasya balaM tasya nirbuddheshcha kuto balam | vane siMho yadonmattaH mashakena nipAtitaH || 10\-16 kA chintA mama jIvane yadi harirvishvambharo gIyate no chedarbhakajIvanAya jananIstanyaM kathaM nirmame | ityAlochya muhurmuhuryadupate lakShmIpate kevalaM tvatpAdAmbujasevanena satataM kAlo mayA nIyate || 10\-17 gIrvANavANIShu vishiShTabuddhi\- stathApi bhAShAntaralolupo.aham | yathA sudhAyAmamareShu satyAM svargA~NganAnAmadharAsave ruchiH || 10\-18 annAddashaguNaM piShTaM piShTAddashaguNaM payaH | payaso.aShTaguNaM mA.nsAM mA.nsAddashaguNaM ghR^itam || 10\-19 shokena rogA vardhante payasA vardhate tanuH | ghR^itena vardhate vIryaM mAMsAnmAMsaM pravardhate || 10\-20 \medskip\hrule\medskip dAtR^itvaM priyavaktR^itvaM dhIratvamuchitaj~natA | abhyAsena na labhyante chatvAraH sahajA guNAH || 11\-01 AtmavargaM parityajya paravargaM samAshrayet | svayameva layaM yAti yathA rAjAnyadharmataH || 11\-02 hastI sthUlatanuH sa chA~NkushavashaH kiM hastimAtro.a~Nkusho dIpe prajvalite praNashyati tamaH kiM dIpamAtraM tamaH | vajreNApi hatAH patanti girayaH kiM vajramAtraM nagA\- stejo yasya virAjate sa balavAnsthUleShu kaH pratyayaH || 11\-03 kalau dashasahasrANi haristyajati medinIm | tadardhaM jAhnavItoyaM tadardhaM grAmadevatAH || 11\-04 gR^ihAsaktasya no vidyA no dayA mAMsabhojinaH | dravyalubdhasya no satyaM straiNasya na pavitratA || 11\-05 na durjanaH sAdhudashAmupaiti bahuprakArairapi shikShyamANaH | AmUlasiktaH payasA ghR^itena na nimbavR^ikSho madhuratvameti || 11\-06 antargatamalo duShTastIrthasnAnashatairapi | na shudhyati yathA bhANDaM surAyA dAhitaM cha sat || 11\-07 na vetti yo yasya guNaprakarShaM sa taM sadA nindati nAtra chitram | yathA kirAtI karikumbhalabdhAM muktAM parityajya bibharti gu~njAm || 11\-08 ye tu saMvatsaraM pUrNaM nityaM maunena bhu~njate | yugakoTisahasraM taiH svargaloke mahIyate || 11\-09 kAmakrodhau tathA lobhaM svAdushR^i~NgArakautuke | atinidrAtiseve cha vidyArthI hyaShTa varjayet || 11\-10 akR^iShTaphalamUlAni vanavAsaratiH sadA | kurute.aharahaH shrAddhamR^iShirvipraH sa uchyate || 11\-11 ekAhAreNa santuShTaH ShaTkarmanirataH sadA | R^itukAlAbhigAmI cha sa vipro dvija uchyate || 11\-12 laukike karmaNi rataH pashUnAM paripAlakaH | vANijyakR^iShikarmA yaH sa vipro vaishya uchyate || 11\-13 lAkShAditailanIlInAM kausumbhamadhusarpiShAm | vikretA madyamA.nsAnAM sa vipraH shUdra ucyate || 11\-14 parakAryavihantA cha dAmbhikaH svArthasAdhakaH | ChalI dveShI mR^iduH krUro vipro mArjAra uchyate || 11\-15 vApIkUpataDAgAnAmArAmasuraveshmanAm | uchChedane nirAsha~NkaH sa vipro mlechCha uchyate || 11\-16 devadravyaM gurudravyaM paradArAbhimarshanam | nirvAhaH sarvabhUteShu viprashchANDAla ucyate || 11\-17 deyaM bhojyadhanaM dhanaM sukR^itibhirno sa~nchayastasya vai shrIkarNasya baleshcha vikramapateradyApi kIrtiH sthitA | asmAkaM madhudAnabhogarahitaM nAthaM chirAtsa.nchitaM nirvANAditi naijapAdayugalaM dharShantyaho makShikAH || 11\-18 \medskip\hrule\medskip sAnandaM sadanaM sutAstu sudhiyaH kAntA priyAlApinI ichChApUrtidhanaM svayoShiti ratiH svAj~nAparAH sevakAH | AtithyaM shivapUjanaM pratidinaM miShTAnnapAnaM gR^ihe sAdhoH sa.ngamupAsate cha satataM dhanyo gR^ihasthAshramaH || 12\-01 ArteShu vipreShu dayAnvitashcha yachChraddhayA svalpamupaiti dAnam | anantapAramupaiti rAjan yaddIyate tanna labheddvijebhyaH || 12\-02 dAkShiNyaM svajane dayA parajane shAThyaM sadA durjane prItiH sAdhujane smayaH khalajane vidvajjane chArjavam | shauryaM shatrujane kShamA gurujane nArIjane dhUrtatA itthaM ye puruShA kalAsu kushalAsteShveva lokasthitiH || 12\-03 hastau dAnavivarjitau shrutipuTau sArasvatadrohiNau netre sAdhuvilokanena rahite pAdau na tIrthaM gatau | anyAyArjitavittapUrNamudaraM garveNa tu~NgaM shiro re re jambuka mu~ncha mu~ncha sahasA nIchaM sunindyaM vapuH || 12\-04 yeShAM shrImadyashodAsutapadakamale nAsti bhaktirnarANAM yeShAmAbhIrakanyApriyaguNakathane nAnuraktA rasaj~nA | yeShAM shrIkR^iShNalIlAlalitarasakathAsAdarau naiva karNau dhik tAn dhik tAn dhigetAn kathayati satataM kIrtanastho mR^ida.ngaH || 12\-05 patraM naiva yadA karIlaviTape doSho vasantasya kiM nolUko.apyavalokate yadi divA sUryasya kiM dUShaNam | varShA naiva patanti chAtakamukhe meghasya kiM dUShaNaM yatpUrvaM vidhinA lalATalikhitaM tanmArjituM kaH kShamaH || 12\-06 satsa~NgAdbhavati hi sAdhunA khalAnAM sAdhUnAM na hi khalasa.ngataH khalatvam | AmodaM kusumabhavaM mR^ideva dhatte mR^idgandhaM nahi kusumAni dhArayanti || 12\-07 sAdhUnAM darshanaM puNyaM tIrthabhUtA hi sAdhavaH | kAlena phalate tIrthaM sadyaH sAdhusamAgamaH || 12\-08 viprAsminnagare mahAnkathaya kastAladrumANAM gaNaH ko dAtA rajako dadAti vasanaM prAtargR^ihItvA nishi | ko dakShaH paravittadAraharaNe sarvo.api dakSho janaH kasmAjjIvasi he sakhe viShakR^iminyAyena jIvAmyaham || 12\-09 na viprapAdodakakardamANi na vedashAstradhvanigarjitAni | svAhAsvadhAkAravivarjitAni shmashAnatulyAni gR^ihANi tAni || 12\-10 satyaM mAtA pitA j~nAnaM dharmo bhrAtA dayA sakhA | shAntiH patnI kShamA putraH ShaDete mama bAndhavAH || 12\-11 anityAni sharIrANi vibhavo naiva shAshvataH | nityaM sa.nnihito mR^ityuH kartavyo dharmasa~NgrahaH || 12\-12 nimantrotsavA viprA gAvo navatR^iNotsavAH | patyutsAhayutA bhAryA ahaM kR^iShNacharaNotsavaH || 12\-13 mAtR^ivatparadAreShu paradravyeShu loShTravat | AtmavatsarvabhUteShu yaH pashyati sa paNDitaH || 12\-14 dharme tatparatA mukhe madhuratA dAne samutsAhatA mitre.ava~nchakatA gurau vinayatA chitte.atimabhIratA | AchAre shuchitA guNe rasikatA shAstreShu vij~nAnatA rUpe sundaratA shive bhajanatA tvayyasti bho rAghava || 12\-15 kAShThaM kalpataruH sumerurachalashchintAmaNiH prastaraH sUryastIvrakaraH shashI kShayakaraH kShAro hi vArAM nidhiH | kAmo naShTatanurvalirditisuto nityaM pashuH kAmagau\- rnaitA.nste tulayAmi bho raghupate kasyopamA dIyate || 12\-16 vidyA mitraM pravAse cha bhAryA mitraM gR^iheShu cha | vyAdhitasyauShadhaM mitraM dharmo mitraM mR^itasya cha || 12\-17 vinayaM rAjaputrebhyaH paNDitebhyaH subhAShitam | anR^itaM dyUtakArebhyaH strIbhyaH shikSheta kaitavam || 12\-18 anAlokya vyayaM kartA anAthaH kalahapriyaH | AturaH sarvakShetreShu naraH shIghraM vinashyati || 12\-19 nAhAraM chintayetprAj~no dharmamekaM hi chintayet | AhAro hi manuShyANAM janmanA saha jAyate || 12\-20 dhanadhAnyaprayogeShu vidyAsa~NgrahaNe tathA | AhAre vyavahAre cha tyaktalajjaH sukhI bhavet || 12\-21 jalabindunipAtena kramashaH pUryate ghaTaH | sa hetuH sarvavidyAnAM dharmasya cha dhanasya cha || 12\-22 vayasaH pariNAme.api yaH khalaH khala eva saH | sampakvamapi mAdhuryaM nopayAtIndravAruNam || 12\-23 \medskip\hrule\medskip muhUrtamapi jIvechcha naraH shuklena karmaNA | na kalpamapi kaShTena lokadvayavirodhinA || 13\-01 gate shoko na kartavyo bhaviShyaM naiva chintayet | vartamAnena kAlena vartayanti vichakShaNAH || 13\-02 svabhAvena hi tuShyanti devAH satpuruShAH pitA | j~nAtayaH snAnapAnAbhyAM vAkyadAnena paNDitAH || 13\-03 AyuH karma cha vittaM cha vidyA nidhanameva cha | pa~nchaitAni hi sR^ijyante garbhasthasyaiva dehinaH || 13\-04 ##(4.1)## aho bata vichitrANi charitAni mahAtmanAm | lakShmIM tR^iNAya manyante tadbhAreNa namanti cha || 13\-05 yasya sneho bhayaM tasya sneho duHkhasya bhAjanam | snehamUlAni duHkhAni tAni tyaktvA vaset sukham || 13\-06 anAgatavidhAtA cha pratyutpannamatistathA | dvAvetau sukhamedhete yadbhaviShyo vinashyati || 13\-07 rAj~ni dharmiNi dharmiShThAH pApe pApAH same samAH | rAjAnamanuvartante yathA rAjA tathA prajAH || 13\-08 jIvantaM mR^itavanmanye dehinaM dharmavarjitam | mR^ito dharmeNa saMyukto dIrghajIvI na saMshayaH || 13\-09 dharmArthakAmamokShANAM yasyaiko.api na vidyate | ajAgalastanasyeva tasya janma nirarthakam || 13\-10 bandhAya viShayAsa~Ngo muktyai nirviShayaM manaH | mana eva manuShyANAM kAraNaM bandhamokShayoH || 13\-12 dehAbhimAne galitaM j~nAnena paramAtmani | yatra yatra mano yAti tatra tatra samAdhayaH || 13\-13 IpsitaM manasaH sarvaM kasya sampadyate sukham | daivAyattaM yataH sarvaM tasmAtsantoShamAshrayet || 13\-14 yathA dhenusahasreShu vatso gachChati mAtaram | tathA yachcha kR^itaM karma kartAramanugachChati || 13\-15 anavasthitakAryasya na jane na vane sukham | jano dahati sa.nsargAdvanaM sa.ngavivarjanAt || 13\-16 khanitvA hi khanitreNa bhUtale vAri vindati | tathA gurugatAM vidyAM shushrUShuradhigachChati || 13\-17 karmAyattaM phalaM puMsAM buddhiH karmAnusAriNI | tathApi sudhiyashchAryA suvichAryaiva kurvate || 13\-18 santoShastriShu kartavyaH svadAre bhojane dhane | triShu chaiva na kartavyo.adhyayane japadAnayoH || 13\-19 ekAkSharapradAtAraM yo guruM nAbhivandate | shvAnayonishataM gatvA chANDAleShvabhijAyate || 13\-20 yugAnte prachalenmeruH kalpAnte sapta sAgarAH | sAdhavaH pratipannArthAnna chalanti kadAchana || 13\-21 \medskip\hrule\medskip pR^ithivyAM trINi ratnAni jalamannaM subhAShitam | mUDhaiH pAShANakhaNDeShu ratnasa.nj~nA vidhIyate || 14\-01 AtmAparAdhavR^ikShasya phalAnyetAni dehinAm | dAridryaduHkharogANi bandhanavyasanAni cha || 14\-02 punarvittaM punarmitraM punarbhAryA punarmahI | etatsarvaM punarlabhyaM na sharIraM punaH punaH || 14\-03 bahUnAM chaiva sattvAnAM samavAyo ripu~njayaH | varShAdhArAdharo meghastR^iNairapi nivAryate || 14\-04 jale tailaM khale guhyaM pAtre dAnaM manAgapi | prAj~ne shAstraM svayaM yAti vistAraM vastushaktitaH || 14\-05 dharmAkhyAne shmashAne cha rogiNAM yA matirbhavet | sA sarvadaiva tiShThechchetko na mucyeta bandhanAt || 14\-06 utpannapashchAttApasya buddhirbhavati yAdR^ishI | tAdR^ishI yadi pUrvaM syAtkasya na syAnmahodayaH || 14\-07 dAne tapasi shaurye vA vij~nAne vinaye naye | vismayo nahi kartavyo bahuratnA vasundharA || 14\-08 dUrastho.api na dUrastho yo yasya manasi sthitaH | yo yasya hR^idaye nAsti samIpastho.api dUrataH || 14\-09 yasmAchcha priyamichChettu tasya brUyAtsadA priyam | vyAdho mR^igavadhaM kartuM gItaM gAyati susvaram || 14\-10 atyAsannA vinAshAya dUrasthA na phalapradA | sevyatAM madhyabhAvena rAjA vahnirguruH striyaH || 14\-11 agnirApaH striyo mUrkhAH sarpA rAjakulAni cha | nityaM yatnena sevyAni sadyaH prANaharANi ShaT || 14\-12 sa jIvati guNA yasya yasya dharmaH sa jIvati | guNadharmavihInasya jIvitaM niShprayojanam || 14\-13 yadIchChasi vashIkartuM jagadekena karmaNA | purA pa~nchadashAsyebhyo gAM charantI nivAraya || 14\-14 prastAvasadR^ishaM vAkyaM prabhAvasadR^ishaM priyam | AtmashaktisamaM kopaM yo jAnAti sa paNDitaH || 14\-15 eka eva padArthastu tridhA bhavati vIkShitaH | kuNapaM kAminI mAMsaM yogibhiH kAmibhiH shvabhiH || 14\-16 susiddhamauShadhaM dharmaM gR^ihachChidraM cha maithunam | kubhuktaM kushrutaM chaiva matimAnna prakAshayet || 14\-17 tAvanmaunena nIyante kokilaishchaiva vAsarAH | yAvatsarvajanAnandadAyinI vAkpravartate || 14\-18 dharmaM dhanaM cha dhAnyaM cha gurorvachanamauShadham | sugR^ihItaM cha kartavyamanyathA tu na jIvati || 14\-19 tyaja durjanasaMsargaM bhaja sAdhusamAgamam | kuru puNyamahorAtraM smara nityamanityataH || 14\-20 \medskip\hrule\medskip yasya chittaM dravIbhUtaM kR^ipayA sarvajantuShu | tasya j~nAnena mokSheNa kiM jaTAbhasmalepanaiH || 15\-01 ekamapyakSharaM yastu guruH shiShyaM prabodhayet | pR^ithivyAM nAsti taddravyaM yaddattvA so.anR^iNI bhavet || 15\-02 khalAnAM kaNTakAnAM cha dvividhaiva pratikriyA | upAnanmukhabha~Ngo vA dUrato vA visarjanam || 15\-02 kuchailinaM dantamalopadhAriNaM bahvAshinaM niShThurabhAShiNaM cha | sUryodaye chAstamite shayAnaM vimu~nchati shrIryadi chakrapANiH || 15\-04 tyajanti mitrANi dhanairvihInaM putrAshcha dArAshcha suhR^ijjanAshcha | tamarthavantaM punarAshrayanti artho hi loke manuShyasya bandhuH || 15\-05 anyAyopArjitaM dravyaM dasha varShANi tiShThati | prApte chaikAdashe varShe samUlaM tadvinashyati || 15\-06 ayuktaM svAmino yuktaM yuktaM nIchasya dUShaNam | amR^itaM rAhave mR^ityurviShaM sha~NkarabhUShaNam || 15\-07 tadbhojanaM yaddvijabhuktasheShaM tatsauhR^idaM yatkriyate parasmin | sA prAj~natA yA na karoti pApaM dambhaM vinA yaH kriyate sa dharmaH || 15\-08 maNirluNThati pAdAgre kAchaH shirasi dhAryate | krayavikrayavelAyAM kAchaH kAcho maNirmaNiH || 15\-09 anantashAstraM bahulAshcha vidyAH svalpashcha kAlo bahuvighnatA cha | yatsArabhUtaM tadupAsanIyAM haMso yathA kShIramivAmbumadhyAt || 15\-10 dUrAgataM pathi shrAntaM vR^ithA cha gR^ihamAgatam | anarchayitvA yo bhu~Nkte sa vai chANDAla uchyate || 15\-11 paThanti chaturo vedAndharmashAstrANyanekashaH | AtmAnaM naiva jAnanti darvI pAkarasaM yathA || 15\-12 dhanyA dvijamayI naukA viparItA bhavArNave | tarantyadhogatAH sarve upariShThAH patantyadhaH || 15\-13 ayamamR^itanidhAnaM nAyako.apyoShadhInAm amR^itamayasharIraH kAntiyukto.api chandraH | bhavativigatarashmirmaNDalaM prApya bhAnoH parasadananiviShTaH ko laghutvaM na yAti || 15\-14 alirayaM nalinIdalamadhyagaH kamalinImakarandamadAlasaH | vidhivashAtparadeshamupAgataH kuTajapuShparasaM bahu manyate || 15\-15 pItaH kruddhena tAtashcharaNatalahato vallabho yena roShA\ dAbAlyAdvipravaryaiH svavadanavivare dhAryate vairiNI me | gehaM me Chedayanti pratidivasamumAkAntapUjAnimittaM tasmAtkhinnA sadAhaM dvijakulanilayaM nAtha yuktaM tyajAmi || 15\-16 bandhanAni khalu santi bahUni premarajjukR^itabandhanamanyat | dArubhedanipuNo.api ShaDa.nghri\- rniShkriyo bhavati pa.nkajakosheH || 15\-17 Chinno.api chandanatarurna jahAti gandhaM vR^iddho.api vAraNapatirna jahAti lIlAm | yantrArpito madhuratAM na jahAti chekShuH kShINo.api na tyajati shIlaguNAnkulInaH || 15\-18 urvyAM ko.api mahIdharo laghutaro dorbhyAM dhR^ito lIlayA tena tvaM divi bhUtale cha satataM govardhano gIyase | tvAM trailokyadharaM vahAmi kuchayoragre na tadgaNyate kiM vA keshava bhAShaNena bahunA puNyairyasho labhyate || 15\-19 \medskip\hrule\medskip na dhyAtaM padamIshvarasya vidhivatsaMsAravichChittaye svargadvArakapATapATanapaTurdharmo.api nopArjitaH | nArIpInapayodharoruyugalA svapne.api nAli.ngitaM mAtuH kevalameva yauvanavanachChede kuThArA vayam || 16\-01 jalpanti sArdhamanyena pashyantyanyaM savibhramAH | hR^idaye chintayantyanyaM na strINAmekato ratiH || 16\-02 yo mohAnmanyate mUDho rakteyaM mayi kAminI | sa tasyA vashago bhUtvA nR^ityet krIDAshakuntavat || 16\-03 ko.arthAnprApya na garvito viShayiNaH kasyApado.astaM gatAH strIbhiH kasya na khaNDitaM bhuvi manaH ko nAma rAjapriyaH | kaH kAlasya na gocharatvamagamat ko.arthI gato gauravaM ko vA durjanadurgameShu patitaH kShemeNa yAtaH pathi || 16\-04 na nirmito na chaiva na dR^iShTapUrvo na shrUyate hemamayaH kura.ngaH | tathA.api tR^iShNA raghunandanasya vinAshakAle viparItabuddhiH || 16\-05 guNairuttamatAM yAti nochchairAsanasaMsthitAH | prAsAdashikharastho.api kAkaH kiM garuDAyate || 16\-06 guNAH sarvatra pUjyante na mahatyo.api sampadaH | pUrNenduH kiM tathA vandyo niShkala~Nko yathA kR^ishaH || 16\-07 parairuktaguNo yastu nirguNo.api guNI bhavet | indro.api laghutAM yAti svayaM prakhyApitairguNaiH || 16\-08 vivekinamanuprAptA guNA yAnti manoj~natAm | sutarAM ratnamAbhAti chAmIkaraniyojitam || 16\-09 guNaiH sarvaj~natulyo.api sIdatyeko nirAshrayaH | anarghyamapi mANikyaM hemAshrayamapekShate || 16\-10 atikleshena yaddravyamatilobhena yatsukham | shatrUNAM praNipAtena te hyarthA mA bhavantu me || 16\-11 kiM tayA kriyate lakShmyA yA vadhUriva kevalA | yA tu veshyeva sAmAnyA pathikairapi bhujyate || 16\-12 dhaneShu jIvitavyeShu strIShu chAhArakarmasu | atR^iptAH prANinaH sarve yAtA yAsyanti yAnti cha || 16\-13 priyavAkyapradAnena sarve tuShyanti jantavaH | tasmAttadeva vaktavyaM vachane kA daridratA || 16\-13 kShIyante sarvadAnAni yaj~nahomabalikriyAH | na kShIyate pAtradAnamabhayaM sarvadehinAm || 16\-14 tR^iNaM laghu tR^iNAttUlaM tUlAdapi cha yAchakaH | vAyunA kiM na nIto.asau mAmayaM yAchayiShyati || 16\-15 varaM prANaparityAgo mAnabha~Ngena jIvanAt | prANatyAge kShaNaM duHkhaM mAnabha~Nge dine dine || 16\-15 saMsAraviShavR^ikShasya dve phale.amR^itopame | subhAShitaM cha susvAdu sa~NgatiH sajjane jane || 16\-18 janma janma yadabhyastaM dAnamadhyayanaM tapaH | tenaivAbhyAsayogena dehI chAbhyasyate punaH || 16\-19 pustakasthA tu yA vidyA parahastagataM dhanam | kAryakAle samutpanne na sA vidyA na taddhanam || 16\-20 \medskip\hrule\medskip pustakapratyayAdhItaM nAdhItaM gurusannidhau | sabhAmadhye na shobhante jAragarbhA iva striyaH || 17\-01 kR^ite pratikR^itiM kuryAddhiMsane pratihiMsanam | tatra doSho na patati duShTe duShTaM samAcharet || 17\-02 yaddUraM yaddurArAdhyaM yachcha dUre vyavasthitam | tatsarvaM tapasA sAdhyaM tapo hi duratikramam || 17\-03 lobhashchedaguNena kiM pishunatA yadyasti kiM pAtakaiH satyaM chettapasA cha kiM shuchi mano yadyasti tIrthena kim | saujanyaM yadi kiM guNaiH sumahimA yadyasti kiM maNDanaiH sadvidyA yadi kiM dhanairapayasho yadyasti kiM mR^ityunA || 17\-04 pitA ratnAkaro yasya lakShmIryasya sahodarA | sha~Nkho bhikShATanaM kuryAnna dattamupatiShThate || 17\-05 ashaktastu bhavetsAdhurbrahmachArI vA nirdhanaH | vyAdhito devabhaktashcha vR^iddhA nArI pativratA || 17\-06 nAnnodakasamaM dAnaM na tithirdvAdashI samA | na gAyatryAH paro mantro na mAturdaivataM param || 17\-07 takShakasya viShaM dante makShikAyAstu mastake | vR^ishchikasya viShaM puchChe sarvA~Nge durjane viSham || 17\-08 patyurAj~nAM vinA nArI hyupoShya vratachAriNI | AyuShyaM harate bhartuH sA nArI narakaM vrajet || 17\-09 na dAnaiH shudhyate nArI nopavAsashatairapi | na tIrthasevayA tadvadbhartuH padodakairyathA || 17\-10 pAdasheShaM pItasheShaM sandhyAsheShaM tathaiva cha | shvAnamUtrasamaM toyaM pItvA chAndrAyaNaM charet || 17\-11 dAnena pANirna tu ka~NkaNena snAnena shuddhirna tu chandanena | mAnena tR^iptirna tu bhojanena j~nAnena muktirna tu muNDanena || 17\-12 nApitasya gR^ihe kShauraM pAShANe gandhalepanam | AtmarUpaM jale pashyan shakrasyApi shriyaM haret || 17\-13 sadyaH praj~nAharA tuNDI sadyaH praj~nAkarI vachA | sadyaH shaktiharA nArI sadyaH shaktikaraM payaH || 17\-14 paropakaraNaM yeShAM jAgarti hR^idaye satAm | nashyanti vipadasteShAM sampadaH syuH pade pade || 17\-15 yadi rAmA yadi cha ramA yadi tanayo vinayaguNopetaH | tanaye tanayotpattiH suravaranagare kimAdhikyam || 17\-16 AhAranidrAbhayamaithunAni samAni chaitAni nR^iNAM pashUnAm | j~nAnaM narANAmadhiko visheSho j~nAnena hInAH pashubhiH samAnAH || 17\-17 dAnArthino madhukarA yadi karNatAlairdUrIkR^itAH dUrIkR^itAH karivareNa madAndhabuddhyA | tasyaiva gaNDayugmamaNDanahAnireShA bhR^i.ngAH punarvikachapadmavane vasanti || 17\-18 rAjA veshyA yamashchAgnistaskaro bAlayAchakau | paraduHkhaM na jAnanti aShTamo grAmakaNTakaH || 17\-19 adhaH pashyasi kiM bAle patitaM tava kiM bhuvi | re re mUrkha na jAnAsi gataM tAruNyamauktikam || 17\-20 vyAlAshrayApi viphalApi sakaNTakApi vakrApi pa~NkilabhavApi durAsadApi | gandhena bandhurasi ketaki sarvajanto\- reko guNaH khalu nihanti samastadoShAn || 17\-21 iti chANakyanItidarpaNaH sampUrNaH | ## Processed and proofread by Sunder Hattangadi \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}