पाण्डुरङ्गस्तोत्रम् ४
(चतुर्थम्)
(स्रग्धरावृत्तम्)
श्रीजाने! पाण्डुरङ्ग! त्वमिह कलियुगे दर्शनात्पासि पापा-
नित्याख्यातं दयार्द्रैः सुमतिभिरसकृत्त्वज्जनैः सत्यसन्धैः ।
तत्सत्यं मन्यमानोऽहमपि तव विभो! ॥अपश्यमेवाङ्घ्रिपद्मं
निष्पापोऽस्मीति मन्ये, तदपि खलु कुतोऽयापि नो तापशान्तिः ॥ १॥
वैराग्यं नो न भक्तिर्न च परिचरणं सज्जनानां बतास्मा-
द्धेतोस्तापोपशान्तिर्न मम यदि विभो! सत्यमङ्गीकृतं मे(१);
को ब्रूयात्साक्षिणस्ते पुर इह वितथं देव! । किन्त्वत्र किञ्चित्
पृच्छासि त्वां नमस्यन्ननु कलुषहते तानि किं सन्ति पूर्वं ? ॥ २॥
नाम्नो माहात्म्यतस्ते बहव इह कलौ विठ्ठल ! प्रापुरग्र्यां
शान्तिं भक्तिं विरक्तिं गतिमभिलषितां (२)योगिभिर्नारदाद्यैः ।
तत्ते नाम श्रुतं मेऽसकृदपि च विभो! । गीतमुच्चैस्त्वदीयै-
र्हा कष्टं नष्टमद्याप्यतिगुरु न कथं जालमाः(३) संशयानां ? ॥ ३॥
त्वं तु स्वामिन् ! स एव स्वयमसि तमसि स्वाश्रितानां प्रदीप-
स्राता योंऽतेवसायिप्रभृतिमलधियां कीर्तनादेव नाम्नाम् ।
विप्रेष्वत्यादरस्तेऽवसि यदि शरणं तान्स्वपादाब्जमाप्तान
किं चित्रं विठ्ठलायं द्विजकुलज इति (४)त्राहि मां दीनमद्य ॥ ४॥
पापोऽहं पापकर्मेति च सततमहं स्नानकाले ब्रवीमि ।
कृत्वा पापं कथं मे कृतमिति बहुशश्चापि तप्तो भवामि ?
स्वामिन् ! । रक्ष क्षमस्वेत्यसकृदपि विभो! प्रार्थनां ते करोमि ।
ब्रूह्यन्यत्किं करोमि प्रभुवर !? चरणौ तेऽर्तिशान्त्यै स्मरामि ॥ ५॥
दीनोऽहं दीनबन्धुस्त्वमहमघनिधिः पावनस्त्वं प्रसिद्धो
भीतोऽहं कालदण्डाच्छरणमुपगतस्त्वामसि त्वं शरण्यः
दाता त्वं सद्वराणां वरदगुरुरहं याचकस्त्वं दयावा-
नार्तोऽहं त्वं क्षमावानहमपि विनतः पादयोः सापराधः ॥ ६॥
मां कामक्रोधलोभादिभिररिभिररं चेतसा मोहितेन
प्रस्तं किं नाथ! दुष्टोऽयमिति परवेशं मन्यसे मे न दोषः ?
यातो दैवेन दीनः प्रबलखलवशं निर्दयैः पीड्यमान-
स्त्वां स्मर्तुं नालमन्यत्किमथ कथय ते कोऽत्र सेवावकाशः? ॥ ७॥
साक्षी पश्यस्यपि त्वं स्वयमनयकृतोऽरीन्षडग्रान्समर्थो
हुङ्कारेणापि दुष्टानसि भुवनपते ! भस्मसात्कर्तुमेतान् ।
हुङ्कारेणालमारमा(५) प्रभुवर ! । भवतो मास्त्विहायासपात्रं
दृष्ट्या किं न स्युरेते भसितमयि विभो! मय्युपेक्षैव नूनं ? ॥ ८॥
दीनोपेक्षां न कर्ता त्वमहमिति विभो ! वेद्मि तत्तूक्तमर्त्यां(६)
मर्त्यानां देवतानामपि खलु न हि भो त्वां विनान्योऽवितास्ति ।
श्रान्तः प्राप्तोऽसि निद्रां ननु किमयि विभो ! । तिष्ठतापीष्टकायां
लोकैरालिङ्गितेनाप्यविरतमपि सा सेव्यते चित्रमेतत् ॥ ९॥
भो नाथ ! प्राकृतोऽपि प्रभुरिह भवति त्यक्तनिद्रः कुटुम्बी
पञ्चानां पालकोऽपि क्षणमपि न मनाग्जातु निद्रात्यचिन्तः(७) ।
त्वं त्वेकश्चासहायोऽपि च खलु जगतां साधुभर्ता पुराणो
निद्रामासेवसे चेत्कथयतु भगवान्का गतिर्विष्टपस्य ? ॥ १०॥
योगीशोऽस्वप्ननाथः(८) कथमवनविधावेकदक्षः कथं वा
यन्निद्रालुत्वमेवं सति मतिमति न त्वय्यदः किं यशोघ्नम्?
कालाद्दस्योः सुलुब्धादलमपहरतो मोचयेत्कः समर्थ-
स्त्वत्तोऽन्यो दीनदासद्रविणनिधिमिमं(९) मां द्रुतं जागृहीश! ॥ ११॥
नेयं निद्रा यदि स्याद्भगवति जगतां भर्तरि त्वय्यपीशे
गुप्ते कृत्स्नापि जीवव्यवहृतिरनिशं किं यथापूर्वमास्ते ?
न ह्यस्तं तिग्मरश्मावचलमुपगते भासके भव्यभासि
लोके दृष्टा श्रुता वा मृगजलतटिनी तत्र चैषां प्रवृत्तिः ॥ १२॥
नो निद्रा नो समाधिः क्वचिदपि न च ते यातमन्यत्र चित्तं
नूनं रोषः सदोषे मयि तव भगवन् ! विद्यते तेन मौनम् ।
नैवैतत्तर्कितं मे सुमतिमतमये प्राकृतोऽपि प्रभुर्यत्
सद्यः क्रोधं जहाति प्रणतिमति(१०) कृतागस्यरातावपशि ! ॥ १३॥
शङ्के रङ्के मयि त्वं प्रभुवर कुरुषे कञ्चनामुं विनोदं
किं वक्तायं कविर्मामिति कुतुकितया श्रोतुकामो वचो मे ।
नो चेदुच्चैः कृपालुः कथामियदणुतोऽप्यूनमद्यापि कार्यं
कर्तुं कर्ता विलम्बं न हि गिरिधर(११) ! ते स्यात्तृणस्यातिभारः ॥ १४॥
प्रस्तोऽस्म्याकण्ठमुग्रप्रकृतिमनसिजेनाहिना(१२) बालभेकः
पाह्यस्मात्त्वं त्वदन्यो ननु दृशमकरोत्सानुकम्पामिभे(१३) कः ?
स्तोत्रं चेच्छ्रोतुकामोऽस्ययि मयि विकले बालिशे सेवके कां
शक्तिं पश्यस्यदृष्ट्वा धनमपि कुरुते किं शिखी देव ! केकां ? ॥ १५॥
त्वं चेदद्य प्रसादं ध्रुव इव कुरुषे देव ! बाले मयीह
स्तोतुं स्यामेव कामं निपुणतरकविः श्राव्यभव्यप्रबन्धः ।
कः स्तोता तात ! । जातस्तव जगति विनानुग्रहाद्विप्रदेवे-
ष्वन्येष्वप्यब्जयोनिः प्रभुरपि भवतोऽनुग्रहादेव सुज्ञः ॥ १६॥
मह्यं देहि प्रभो! स्वस्तवकवनवरं स्वस्य च प्रीतिहेतुं
यत्त्वं स्तुत्यातितुष्टो हृदि भवसि तथा नान्यसरकारकोव्या ।
नुत्या नुत्या च तज्ज्ञैरजित! । न विजितः कैर्भवान्पाददासै -
राप्तैप्तो न मोदं प्रभुतिलक ! यथा भक्तवृन्दैरसङ्गैः? ॥ १७॥
आरब्धासु त्वदङ्घ्रिस्तुतिषु सुरधुनीवीचिमालामलासु
प्रादुर्भूते पुरस्ते नवमुदिरघटागर्वसर्वकषेंऽगे
भावैरालिङ्गितोऽहं सखिभिरिव समं सात्विकैरुत्सवोत्कै(१४)-
र्युक्तो मुक्तोक्तिनत्या दर इव च जनौ स्वं वदास्यां कदा स्यां ? ॥ १८॥
श्रीमत्या भीमरथ्यास्तटभुवि भवता तिष्ठता विष्टपेश !
स्वामिन् ! सौभाग्यमस्या गमितमतिनुतिं स्वर्धुनीभाग्यतोऽपि ।
पाथःस्पर्शादपङ्कामलमियमवनीमेव नो चन्द्रभागा
कर्तुं कीर्त्या त्रिलोकीमपि च विजयते तीर्थपादप्रिया ते ॥ १९॥
देवास्तीर्थानि सन्तः खलु सततमपि स्नातुमायान्ति हर्षा-
दित्थं साधूक्तमेव श्रुतमसकृददो देव ! दासेन ते मे;
तस्मादस्माकमेषा सकलमलधियां नाथ ! । मातेव सद्यः
पङ्कप्रक्षालनेन प्रियमुचितमरं किं न कुर्याद्रयार्द्राः ? ॥ २०॥
भो श्रीमविठ्ठल ! श्रीपतिमतिथिरहं त्वामुपेतोऽस्मि । किं मां
सत्कार्यं नाद्रियन्ते बत भवदनुगाः साधवः सद्विचाराः ?
ब्रह्मण्य स्त्वं तु लक्ष्म्या वससि दयितया नित्यमन्तःपुरे हा! ।
कष्टं ! नष्टं व्रतं ते । मम च यदफलप्रार्थनः सन्निवृत्तः ॥ २१॥
भो ब्रह्मन् ! पुण्डरीक! द्विजवर! भवतः स्वास्थ्यमभ्येतु चित्तं
``दीनांस्तापत्रयार्तान् शरणमुपगतानुद्धरिष्येऽहमाशु''
इत्येवं सुप्रसिद्धं सुरमुनिसविधं यत्प्रतिज्ञातमग्रे
तत्सत्यं सत्यसन्धस्त्वमिह कलियुगे कुर्वघारे ! नमस्ते ॥ २२॥
दुःखाब्धेरुद्धृतानां प्रभुवर ! भवता मादृशानां जनाना-
माकण्ठं तर्पितानामलममृतरसेनोत्तमेनादरेण ।
आशीभिः पुष्कलाभिर्जगति नृपसुरैरप्यरं दुर्लभाभिः(१५)
प्राप्तं पूर्वं यशस्ते परममिह पुनः प्राज्यमप्याप्नुहीश! ॥ २३॥
दीनानां दैन्यनाशात्समुपगतमुदामाननादादरेण
प्रोद्भूता आशिषस्त्वां पतिमभिवृणते कान्तमेकं वरेण्यम् ।
दण्ड्यो दुष्टोऽस्मि यद्यप्यहमुचिततरा मे गृहीतुं कुबुद्धे-
राशीराशीविषस्यार्पितमणिरिव ते स्यात्प्रभो भूषणाय ॥ २४॥
इति श्रीरामनन्दनमयूरेश्वरकृतं पाण्डुरङ्गस्तोत्रं समाप्तं तच्चरणयोरर्पितं च ।
टिप्पणि
१। भे इति विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् । मयेत्यर्थः ।
२। ``योगिनो नारदाद्याः'' इति पठितुमुचितम् ।
३। आः इति मनःखेदेः ।
४। त्राहीत्यपाणिनीयम् । त्रायस्वेत्यर्थः ।
५। हे प्रभुवर! भवत आत्मा इहास्मिन् कर्मणि आयासपात्रं मास्तु इत्यन्वयः ।
६। तत्तु तद्वचनं तु मया अर्त्या पीड्योक्तमिति योजना ।
७। ``निद्राति साधिः'' इति पाठः । साधिः मनसस्तापः ।
८। अस्वप्नानां देवानां नाथः ।
९। ``स्वीयदास'' इति पाठान्तरम् ।
१०। नमनपरे ।
११। गिरिधरेति साभिप्रायं विशेषणम् । परिकरालङ्कारः ।
१२। ``प्रकृतिपतिमनोजाहिना'' इति पाठान्तरम् । मनोजो मदनः ।
१३। नक्रोपपीडिते गजेन्द्रे ।
१४। उत्सवेनानन्देन उत्काः उत्कण्ठिता उत्पन्ना इति यावत् ।
१५। हस्तदोषः-ज् ।
Proofread by Rajesh Thyagarajan